Skalbmierz
| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||||
 Kościół parafialny św. Jana Chrzciciela – widok od północy | |||||
| |||||
| Państwo |
| ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Powiat | kazimierski | ||||
| Gmina | Skalbmierz | ||||
| Prawa miejskie | 1342-1870, 1927 | ||||
| Burmistrz | Marek Juszczyk | ||||
| Powierzchnia | 7,13[1] km² | ||||
| Wysokość | 195-285 m n.p.m. | ||||
| Populacja (2022) • liczba ludności • gęstość | |||||
| Strefa numeracyjna | +48 41 | ||||
| Kod pocztowy | 28-530 | ||||
| Tablice rejestracyjne | TKA | ||||
Położenie na mapie gminy Skalbmierz  | |||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego  | |||||
Położenie na mapie powiatu kazimierskiego  | |||||
 50°19′10″N 20°23′57″E/50,319444 20,399167 | |||||
| TERC (TERYT) | 2603054 | ||||
| SIMC | 0947627 | ||||
Urząd miejski ul. Kościuszki 128-530 Skalbmierz | |||||
| |||||
| Strona internetowa | |||||
Skalbmierz – miasto w południowej Polsce, w województwie świętokrzyskim, w powiecie kazimierskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Skalbmierz, położone nad Nidzicą.
W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. kieleckiego.
Skalbmierz leży w historycznej Małopolsce, jego północna część, na lewym brzegu Nidzicy, położona jest w ziemi sandomierskiej, zaś południowa, prawobrzeżna, należy do ziemi krakowskiej[2]. W przeszłości miasto kapituły kolegiaty w Skalbmierzu (część) oraz katedry krakowskiej (część) w powiecie proszowickim województwa krakowskiego w końcu XVI wieku[3].
Historia
Badania archeologiczne potwierdzają, że w okolicach Skalbmierza były osady, które sięgają nawet 4000 lat p.n.e. Początki Skalbmierza osnute są mrokami dziejów, przez co nie można precyzyjnie określić daty powstania miasta. Według legendy, fundatorem osady i miejscowego kościoła był palatyn Bolesława Krzywoustego – Skarbimir, który pochodził z rodu Awdańców. Był to rycerz żyjący na przełomie XI i XII w., który został oślepiony i wygnany z kraju. Po tym wydarzeniu Skalbmierz stał się własnością biskupów krakowskich.
Najstarszy źródłowy przekaz o Skalbmierzu pochodzi z 1217. W tym okresie w miejscu obecnego Skalbmierza istniała osada, przez którą przebiegał prastary szlak handlowy. Prowadził on z ziem niemieckich przez Wrocław do Krakowa, Sandomierza i dalej aż na Ruś.
Podczas wojny domowej, ok. 1234 Konrad I Mazowiecki przejął Skalbmierz i inkastelizował kościół, czyli przystosował go do funkcji obronnych. W 1241 na Skalbmierz najechali Tatarzy, którzy spustoszyli miasto. Mimo zniszczeń spowodowanych przez najazd, miasto nie straciło na znaczeniu.
Ważną datą w dziejach Skalbmierza był 20 lutego 1342, gdy na Zamku Królewskim w Krakowie, król Kazimierz Wielki wydał dokument lokacyjny miasta Skalbmierza na prawie średzkim. Był to przełomowy moment w historii miasta. Najświetniejszy okres przeżywał Skalbmierz w XV i XVI w. Zaliczano go wówczas do miast II kategorii, w Małopolsce miastem I kategorii był tylko stołeczny Kraków, co świadczy o dużym znaczeniu Skalbmierza w ówczesnych czasach. Miasto zachowało obowiązek udzielania stacji[4]. Miasto należało do powiatu proszowickiego w XVI–XIX w. W XVI w. w mieście pracowało 23 piwowarów, 12 szewców, 10 płócienników, 7 rzeźników, 6 kuśnierzy, 5 krawców, 5 kowali, 4 bednarzy, 4 piekarzy, 3 czapników, powroźnicy, cyrulicy, kołodzieje, stolarze, rymarze, siodlarze, ślusarze i złotnicy, którzy byli zrzeszeni w cechach. Miasto było otwarte, nie posiadało murów miejskich. Spowodowane to było zapewne bezpiecznym położeniem, w centrum Małopolski. W razie zagrożenia mury posiadał kościół, do którego mogła schronić się ludność. Podstawą rozwoju Skalbmierza był handel. Oprócz cotygodniowych targów, miasto otrzymało w ciągu wieków drogą przywilejów 13 jarmarków. Rozwój miasta został zahamowany w XVII w. Powodem hamowania rozwoju miasta były pożary, szczególnie dotkliwy był ten w 1618, następnie epidemia dżumy, a wreszcie potop szwedzki i najazdy Węgrów oraz Kozaków. Następne ożywienie miasta nastąpiło dopiero w II połowie XVIII w. W latach 1810–1867 Skalbmierz był siedzibą władz powiatowych w departamencie krakowskim, potem w województwie krakowskim z siedzibą w Kielcach, a wreszcie w guberni radomskiej.
Skalbmierz utracił prawa miejskie w 1870.
Dwudziestolecie międzywojenne
Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 przebudziło miejscowych działaczy społecznych do czynienia starań o odzyskanie przez Skalbmierz praw miejskich. Działania ówczesnego pomocnika rejenta, Antoniego Bauma przyniosły pozytywny rezultat i w dniu 31 marca 1927 Skalbmierz odzyskał utracone prawa miejskie. W okresie międzywojennym w Skalbmierzu powstał m.in. nowy budynek szkoły, Dom Ludowy z kinem „Lotnik”. Skanalizowano ciek, co umożliwiło wybrukowanie kilku ulic. W 1924 powstała orkiestra dęta.
II wojna światowa
Okres powolnego rozwoju miasta w latach międzywojennych przerwała agresja niemiecka. W nocy z 6 na 7 września 1939 Skalbmierz był świadkiem krwawego boju 2 Pułku Strzelców Podhalańskich z niemieckim zagonem pancernym. Najwcześniejsze przedsięwzięcia konspiracyjne na Ponidziu miały miejsce w Skalbmierzu jesienią 1939. 5 sierpnia 1944 oddziały niemiecko-ukraińskie dokonały pacyfikacji miasta. W obronie miasta stanęły oddziały Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich. Spośród mieszkańców Skalbmierza zamordowano 64 osoby. Z odsieczą przybył oddział Armii Ludowej i dwa radzieckie czołgi z czołówki pancernej znajdującej się w Wiślicy. Niemcy ostatecznie zostali wyparci z miasta[5]. W walkach poległo ok. 20 partyzantów. Ku czci ofiar i obrońców w 25 rocznicę pacyfikacji Rada Państwa nadała miastu Order Krzyża Grunwaldu III klasy[6].
Osobny artykuł: Bitwa o Skalbmierz.
Zabytki
- Kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela wpisany do rejestru zabytków nieruchomych (nr rej.: A.207 z 15.01.1957 i z 11.02.1967)[7].
- Zabytkowy układ urbanistyczny Skalbmierza z XIV-XIX w. Jeden z nielicznych w Europie – ćwierć kolisty plac Marii Skłodowskiej-Curie (rynek).
- Krzyż z figurami św. Rozalii i św. Rocha, kamienny. Jest to wotum dziękczynne mieszczan skalbmierskich ocalonych od zarazy w latach 1831–1848 oraz dwukrotnie od egzekucji hitlerowskich w 1939 oraz 1944. Szacowny zabytek umieszczony w centrum skalbmierskiego rynku, przed którym modlą się mieszkańcy Skalbmierza w trudnych i tragicznych momentach.
- Pomnik tragedii skalbmierskiej odsłonięty w 1946. Autorem pomnika był Jerzy Bandura z Krakowa, rzeźbiarz, który kilkanaście lat później wykonał monumentalny pomnik na polu bitwy pod Grunwaldem.
- Cmentarz parafialny z wieloma starymi, zabytkowymi mogiłami. Cmentarz wojenny z okresu I i II wojny światowej obejmujący miejsca pochówku żołnierzy różnych narodowości z okresu I wojny światowej oraz żołnierzy polskich i ofiary terroru hitlerowskiego z okresu II wojny światowej.
- Stary cmentarz żydowski, w okresie okupacji zdewastowany.
Turystyka
Przez Skalbmierz przebiegają szlaki turystyczne:
– Szlak architektury drewnianej województwa świętokrzyskiego.
– Małopolska Droga św. Jakuba- Szlak Romański
Sport i rekreacja
- W mieście funkcjonuje jeden z najstarszych klubów sportowych w województwie świętokrzyskim – Victoria Skalbmierz. Powstał w 1925, a jego największym sukcesem jest gra w klasie okręgowej. Obiekt sportowy Victorii umożliwia uprawianie m.in. piłki nożnej oraz tenisa ziemnego.
- Możliwe jest również uprawianie sportów wodnych na terenie Skalbmierza. Umożliwia to nowo powstały zbiornik retencyjno-rekreacyjny „Skalbmierz”. Jest on zasilany wodą z rzeki Szarbiówki. Powierzchnia lustra wody wynosi 8,38 ha. Od strony północnej zalewu znajduje się plaża długości ok. 300 m na której znajduje się boisko do gry w siatkówkę plażową oraz drewniane molo wchodzące w głąb zbiornika. Molo kształtem przypomina literę „Y”. Na środku zbiornika znajduje się wysepka o powierzchni 0,17 ha. Wokół zbiornika deptak spacerowy o długości ok. 1 km. Możliwość wypożyczenia rowerków wodnych oraz kajaków. Przed wejściem na zbiornik duży parking.
Transport
W mieście krzyżują się drogi wojewódzkie:
Komunikacją autobusową zajmuje się PKS Busko Zdrój oraz firmy prywatne. Skalbmierz posiada bezpośrednie połączenia z Kielcami, Krakowem, Katowicami, Lublinem, Kazimierzą Wielką, Miechowem, Działoszycami i Pińczowem.
Zobacz też
- Przyczółek baranowsko-sandomierski
- Skalbmierz (stacja kolejowa)
Panorama Skalbmierza. Widok od strony południowej
Przypisy
- ↑ a b c Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2022 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 7 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-08] .
- ↑ Stanisław Romanowski, Dzieje miasta Skalbmierza, [w:] „Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego”, t. 3, red. Alojzy Oborny, Wydawnictwo Literackie, Kielce–Kraków 1965, ISSN 0451-8683, s. 216.
- ↑ Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 101, 105.
- ↑ Tadeusz Brzeczkowski, Podatki zwyczajne w Polsce w XV wieku, w: Acta Universitatis Nicolai. Copernici, Historia XVIII — Nauki Humanistyczne”, z. 128, Toruń 1982, s. 58.
- ↑ Józef Bolesław Garas „Oddziały Gwardii Ludowej i Armii Ludowej 1942 – 1945” Wydawnictwo MON 1971 str. 396 i 397.
- ↑ Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 320.
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo świętokrzyskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023, s. 15 [dostęp 2015-10-23] .
Linki zewnętrzne
- Strona Urzędu Miasta i Gminy Skalbmierz
- Skalmierz, Skalbmierz, Szkalmierz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 637 .
- p
- d
- e
Miasta województwa świętokrzyskiego
| Miasta |
|
|---|
- p
- d
- e
Gmina Skalbmierz
- Siedziba gminy: Skalbmierz
| Miasta |
|
|---|---|
| Wsie |
|
| Integralne części wsi |
|
- p
- d
- e
| Miasta |
|
|---|---|
| Gminy miejsko-wiejskie |
|
| Gminy wiejskie |
|
- p
- d
- e
Powiat pińczowski (1867–1939 i 1945–75)
- Siedziba powiatu – Pińczów
| Przynależność wojewódzka |
|
|---|---|
| Miasta (1867–1939 i 1945–75) | |
| Osiedla (1954–72) |
|
| Gminy wiejskie (1867–1939, 1945–54 i 1973–75) |
|
| Gromady (1954–72) |
|
- p
- d
- e
Powiat miechowski (1867–1975) (► GG)
- Siedziba powiatu – Miechów
| Przynależność wojewódzka |
| ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Miasta (1867–1939 i 1945–75) |
| ||||
| Gminy wiejskie (1867–1939, 1945–54 i 1973–75) |
| ||||
| Gromady (1954–72) |
| ||||
| Gminy (1939–45) |
|
- p
- d
- e
Powiat kazimierski (1956–1975)
- Siedziba powiatu – Kazimierza Wielka
| Przynależność wojewódzka |
|
|---|---|
| Miasta (od 1956) |
|
| Osiedla (1956–72) |
|
| Gromady (1956–72) |
|
| Gminy wiejskie (1973–75) |
|
- p
- d
- e
Miasta zdegradowane reformą carską z 1869–1870
Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich; (2) wytłuszczono miasta trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast (wyjątek: miasta połączone na równych prawach, które wytłuszczono); (4) gwiazdki odnoszą się do terytorialnych zmian administracyjnych: (*) – miasto restytuowane połączone z innym miastem (**) – miasto restytuowane włączone do innego miasta (***) – miasto nierestytuowane włączone do innego miasta (****) – miasto nierestytuowane włączone do innej wsi; (5) (#) – miasto zdegradowane w ramach korekty reformy (w 1883 i 1888); (6) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.
|
Źródła: Ukaz do rządzącego senatu z 1 (13) czerwca 1869, ogłoszony 1 (13 lipca) 1869. Listy miast poddanych do degradacji wydano w 20 postanowieniach między 29 października 1869 a 12 listopada 1870. Weszły one w życie: 13 stycznia 1870, 31 maja 1870, 28 sierpnia 1870, 13 października 1870 oraz 1 lutego 1871 (Stawiski).
