Przysucha

Ten artykuł od 2022-10 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają. Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary) Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: Przysucha (ujednoznacznienie).

Przysucha

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Herb
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Powiat	przysuski
Gmina	Przysucha
Prawa miejskie	1710–1870, 1958
Burmistrz	Adam Pałgan
Powierzchnia	7,02[1] km²
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	6008[2] 855,8 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 48
Kod pocztowy	26-400
Tablice rejestracyjne	WPY
Położenie na mapie gminy Przysucha Przysucha
Położenie na mapie Polski Przysucha
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Przysucha
Położenie na mapie powiatu przysuskiego Przysucha
51°21′30″N 20°37′42″E/51,358333 20,628333
TERC (TERYT)	1423064
SIMC	0973777
Urząd miejski Plac Oskara Kolberga 11 26-400 Przysucha
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa

Przysucha – miasto w Polsce, w województwie mazowieckim, siedziba powiatu przysuskiego i gminy miejsko-wiejskiej Przysucha. Miasto położone na krańcu Wzniesień Południowomazowieckich, w pobliżu rzeki Radomki. Historycznie leży w Małopolsce. Według danych z 31 marca 2011 roku, miasto miało 6304 mieszkańców^[3].

Położenie

Miasto leży w południowej części województwa mazowieckiego, na południowym krańcu Równiny Radomskiej, ok. 40 km na zachód od Radomia. W pobliżu miasta (przy granicy administracyjnej) przepływa rzeka Radomka. Przysucha położona jest w historycznej Małopolsce, w dawnej ziemi sandomierskiej oraz ziemi radomskiej^[4]. Przez miasto przebiega droga krajowa nr 12 (Radom-Piotrków Trybunalski) (projektowana droga ekspresowa S12), a poza tym drogi do Klwowa, Szydłowca i Końskich. W miejscowości Skrzyńsko znajduje się stacja kolejowa Przysucha na linii z Radomia do Łodzi.

Historia

Toponimia

Przysucha wymieniana była jako osada nad rzeką Radomką powstała w bagnistej kotlinie, która często musiała być osuszana by móc stanowić miejsce zamieszkania. Przedrostek "przy-" formował nazwy miejscowości, więc Przysucha to tereny przy suchym, bezleśnym miejscu.

Wieś przedlokacyjna

Pierwsze wzmianki o miejscowości (jako Przesucha) pochodzą z 1415 i związane są z osobą Rafała, syna Warsza ze Skrzyńska. Jest on pierwszą występującą w źródłach osobą, która w swej tytulaturze używała zwrotu „z Przysuchy”.

Następna informacja na temat Przysuchy pochodzi z 1490. Wtedy to niejaki Paweł z Przysuchy nabył 4 łany kmiece w Wielkim Skrzynnie.

Wiadomo, że w 1508 i 1509 Przysucha należała do rodu Morsztynów, a w 1510 jej właścicielem był Męcina z Przysuchy. W tymże roku wieś liczyła sześć zagród na sześciu łanach. W Przysusze znajdowała się wówczas karczma, a nieopodal pracowała kuźnica na 3 koła „koneczne”. Na początku XVI w. Przysucha należała do parafii Skrzyńsko, na rzecz której oddawano dziesięcinę w wysokości 3 grzywien. W 1526 istniała kuźnica o 2 kołach i młyn o 1 kole, a dziesięcina oddawana była z pięciu i pół łanu.

Prywatna wieś szlachecka, położona była w drugiej połowie XVI wieku w powiecie radomskim województwa sandomierskiego^[5].

Lokacja miasta

Około 1700 roku nastąpił rozwój papiernictwa na ziemiach pomiędzy Wisłą i Pilicą m.in. w Przysusze^[6], 11 grudnia 1710 przywilej królewski, wydany dla Antoniego Czermińskiego herbu Wieniawa przez Augusta II Mocnego, zezwala na osadzanie się rzemieślników, także zagranicznych, i odbywanie targów. Żona Czermińskiego, Zofia, była wdową pod Jakubie Gabbonim, dzierżawcy zakładów samsonowskich przejętych w 1718 przez biskupów krakowskich i miała w Przysusze powstać manufaktura konkurującą z zakładami w Samsonowie. Spiętrzono wody Radomki i utworzono 9 stawów, z których woda napędzała maszyny kuźnic, papierni, młynów do mielenia rud, szabelni, a także tartaku i olejarni. W 1714 król zezwolił na powstawanie cechów rzemieślniczych i odbywanie się targów dwa razy w tygodniu (soboty i niedziele). Wkrótce po tym napływający rzemieślnicy niemieccy (głównie z Saksonii i Śląska) założyli miasto zwane Czermnem. Osada posiadała rynek, znajdujący się dziś na placu kard. Wyszyńskiego. W 1723 w Przysusze zlokalizowano żydowskie miasto o charakterze handlowo-usługowym (był to ważny ośrodek chasydyzmu). W 1739 roku opat sulejowski Bernard Wierzbowski wyjednał u króla Augusta III zmiany w przywilejach Przysuchy. Ograniczono liczbę i terminy targów, które przypadały na ten sam czas, co i targi w sąsiednim Skrzynnie^[7]. Dopiero w 1745 na tereny dzisiejszej Przysuchy zaczęła sprowadzać się ludność katolicka. W 1728 roku zmarł Antoni Czermiński, zaś dobra przysuskie przypadły wdowie po nim – Mariannie Ewie z Krasickich, która około 1738 wyszła ponownie za mąż za Jana Dembińskiego. Jan, a od 1754 jego spadkobierca – Franciszek, wspierali rozwój przemysłu w swoich włościach. W latach siedemdziesiątych XVIII w. osada posiadała wielkie piece hutnicze, rurarnię, tartak, młyny i papiernię^[7]. Na rok 1777 w Przysusze istniało 39 domów niemieckich, 85 żydowskich i 29 polskich. Dzielnica polska, zwana Urszulinem na cześć Urszuli Dembińskiej z Morsztynów, żony Franciszka, posiadała podobnie jak dzielnica niemiecka i żydowska oddzielne prawa miejskie. W roku 1777 zmarł Franciszek Dembiński, zaś dobra przejął dziedzic – Ignacy. Ignacy był żonaty trzykrotnie, ale doczekał się tylko córek, z których Amelia otrzymała w wianie Przysuchę.

Okres zaborów

Upadek Rzeczypospolitej był także upadkiem Przysuchy. Pomimo przynależności do Księstwa Warszawskiego, a od 1815 do Królestwa Polskiego, Przysucha traciła znaczenie, głównie przez zależność miasta od dworu, odebranie wielu praw mieszczanom a częściowo przez przemarsze wojsk austriackich podczas powstania kościuszkowskiego. Wydobycie i wytop niskoprocentowej rudy żelaza (16%-18%), występującej w okolicy miasta przestawał się opłacać. W roku 1816 została założona szkoła elementarna^[8].  W latach dwudziestych XIX wieku miasto posiadało 36 domów murowanych i 152 drewniane. Liczba mieszkańców przekraczała 1800 osób. Przeważała ludność żydowska^[7]. W 1825 roku Amelia Dembińska wyszła za mąż za Ludwika Dembińskiego herbu Nieczuja (inna rodzina Dembińskich). Dembińscy herbu Nieczuja gospodarzyli w Przysusze aż do 1945 roku, wybudowali tu m.in. dwór, obecnie muzeum. W 1841 roku Przysucha posiadała wielki piec, powstała również walcownia blachy w Młynach oraz fryszerki w Drutarni, Gwarku, Toporni i Młynach. Wydajność tych zakładów była dość znaczna. Jednak z powodu braku koniunktury na sprzedaż artykułów żelaznych i niskoprocentową rudę przemysł zamierał. Dodatkowo powódź, która nawiedziła te tereny w latach siedemdziesiątych XIX wieku oraz konkurencja sąsiednich ośrodków dodatkowo pogłębiły ten proces^{[7] 11}.  W roku 1860 ludność żydowska wynosiła niecałe 2000 osób, z kolei Polaków było około 500 osób^[7]. Przysucha utraciła prawa miejskie w 1869 roku podczas tzw. reformy miejskiej.

Dwudziestolecie międzywojenne

Lekkie ożywienie przemysłu poprawiło trochę sytuację w regionie. Duży rozwój nastąpił jednak w dziedzinie kultury i edukacji za sprawą otwarcia Szkoły Spółdzielczej i Podstawowej. Ludność miasta w roku 1939 wynosiła 4850 mieszkańców, z czego Żydzi stanowili 2980 osób.

II wojna światowa

6 września 1939 na Przysuchę spadły bomby i zniszczyły ponad 70 domów i budynki folwarku. W czasie wojny Niemcy założyli getto, w którym umieszczono ponad 5000 Żydów – 31 października 1942 większość wywieziono do obozu w Treblince i tam zamordowani^[9].

Lasy Przysuskie były areną bardzo zaciekłych walk partyzanckich. Stacjonowały tam oddziały mjr. Hubala, Inspektoratu Piotrkowskiego i 72 pp Ziemi Radomskiej oraz oddział Gwardii Ludowej „Lwy” składający się m.in. z uciekinierów z gett żydowskich^[10]. W lasach przysuskich dochodziło w 1944 roku do licznych walk oddziałów Gwardii Ludowej/Armii Ludowej z oddziałami Narodowych Sił Zbrojnych^[11]. Wielokrotne akcje partyzanckie przyniosły Niemcom ogromne straty, np. podczas walk w Stefanowie, 6 września 1944, Niemcy stracili 140 żołnierzy a 230 odniosło rany.

Rozwój w PRL

17 stycznia 1945 wojska radzieckie przybyły do Przysuchy. W pierwszych miesiącach oszacowano liczbę ludności na poziomie 1500 osób – głównie rzemieślników, handlarzy i rolników. W roku 1956 Przysucha stała się siedzibą powiatu. Prawa miejskie odzyskała w 1958. W okresie istnienia powiatu wybudowano kopalnie gliny, zakład ceramiczny, zakład przetwórstwa owocowo-warzywnego, odlewnię żeliwa i zakład krawiecki. W ramach reformy administracyjnej w 1975 zlikwidowano powiaty i podzielono kraj na 49 województw. Przysucha znalazła się w województwie radomskim.

Po 1989

Po prywatyzacji większości zakładów na terenie miasta, zaczęły się przekształcenia. Masowe zwolnienia z zakładów pracy i wysokie bezrobocie czyniły Przysuchę mało atrakcyjną. Członkostwo w UE było impulsem do wolnego rozwoju.^{[potrzebny przypis]}. W roku 1999 przeprowadzono kolejną reformę administracyjną, w ramach której reaktywowano powiat przysuski. Przysucha znalazła się w województwie mazowieckim.

Kalendarium

1415 – pierwsze wzmianki o miejscowości

1710 – prawa miejskie

1713 – powstał ośrodek górniczo-hutniczy eksploatujący okoliczne złoża rud żelaza

1795 – miasto pod zaborem austriackim

1809 – miasto w Księstwie Warszawskim

1815 – w Królestwie Polskim

1870 – utrata praw miejskich

1956 – Przysucha została siedzibą powiatu

1958 – ponowne nadanie praw miejskich

1975 – likwidacja powiatu przysuskiego, Przysucha w województwie radomskim

1999 – reaktywacja powiatu przysuskiego, Przysucha w województwie mazowieckim

Historia Żydów w Przysusze

Pierwsi Żydzi osiedlili się w Przysusze już w 1713, a więc zaraz po nadaniu praw miejskich. Powstała osobna dzielnica żydowska z własnym Rynkiem Żydowskim. Wówczas też zbudowano synagogę i kirkut. Rozkwit kahału nastąpił w I połowie XIX wieku (75% Żydów w miasteczku). Na przełomie XVIII i XIX wieku stała się Przysucha głównym ośrodkiem chasydyzmu na zachód od Wisły, za sprawą dwóch cadyków: Jakowa Icchaka Rabinowicza (Świętego Żyda) i od 1813 jego następcy, Symchy Bunima. Święty Żyd, był sławny na całą Rzeczpospolitą, a legenda otoczyła go już za życia. Miał wielu sławnych uczniów, stworzył centrum myśli chasydzkiej, które następnie przeniosło się do Aleksandrowa, Kocka i Góry Kalwarii. W jego ohelu składano niezliczone kwitłech z prośbami, a rabin Szejn (ur. 1870) z Kalisza błogosławił pielgrzymów w imieniu Świętego Żyda. Społeczność żydowska posiadała w mieście bożnicę^[12]. W roku 1939 mieszkało w Przysusze około 2500 Żydów. 15 sierpnia 1942 roku Niemcy utworzyli tu getto. Uwięzili w nim około 5 tys. osób z Przysuchy, a także z Przytyka i Płocka. W dniach 27-31 października wszystkich wywieźli do niemieckiego obozu zagłady w Treblince.

Liczba ludności Przysuchy na przestrzeni dziejów

Źródła:^{[3][13][14][15]}

Demografia

• Piramida wieku mieszkańców Przysuchy w 2014 roku^[2].

Zabytki

• Klasycystyczny kościół św. Jana Nepomucena i św. Ignacego Loyoli z lat 1780-1786 Fundatorką tego kościoła była Urszula Dembińska. Wnętrze kościoła o sklepieniu beczkowym składa się z chóru, nawy, prezbiterium, dwóch bocznych przedsionków oraz zakrystii. Okien w kościele jest dziewięć. Na ośmiu kolumnach pod kopułą wspiera się rotunda z attyką, na szczycie której znajduje się krzyż. Pod rotundą stoi posąg św. Jana Nepomucena, patrona kościoła^[16][7].

  

• Synagoga klasycystyczna z końca XVIII wieku, Obiekt zbudowany jest na planie prostokąta o bokach dł. ok. 35 i 19 m, niepodpiwniczony, mury zewnętrzne i wewnętrzne wykonane są z wapienia łupanego łączonego zaprawą wapienną. Budynek orientowany, wejście znajduje się w ścianie południowej. Obiekt kryty dachem czterospadowym, uskokowym. Elewacje podzielone lizenami, narożniki budynku zaokrąglone. Okna sali modlitw w głębokich ościeżach, sklepione półkoliście, rozmieszczone po trzy w ścianach bocznych, dwa z okulusem pomiędzy nimi znajdują się w ścianie wschodniej. Otwory okienne w części przedsionka mniejsze i rozmieszczone nieregularnie. We wnęce w ścianie płd. obok wejścia znajduje się dawne narzędzie kary zw. kuną. To przytwierdzona do muru obręcz, do której przywiązywano łańcuchem skazańca i wymierzano mu publiczną karę, najczęściej chłostę. Od zach. znajduje się przedsionek z oddzielnym pomieszczeniem – mykwą i d. siedzibą kahału, czyli gminy żydowskiej. Nad nim sala modlitewna dla kobiet – tzw. babiniec. Wejście z sieni do sali modlitw na osi ściany zach. przez kamienny profilowany portal. Sala modlitewna na planie kwadratu, dziewięcioprzęsłowa, ze sklepieniem żaglastym i kolebkowym z lunetami. Pasy sklepienne spływają na przyścienne pilastry oraz stojące pośrodku sali cztery kolumny kompozytowe tworzące bimę – podwyższenie służące odprawianiu obrzędów religijnych i czytaniu Tory. Bima otoczona jest balustradą i zwieńczona baldachimem. W ścianie wsch. znajduje się wykuta w kamieniu szafa ołtarzowa (aron ha-kodesz), przeznaczona do przechowywania zwojów Tory (rodałów). Ujęta jest półkolumnami i zwieńczona płaskorzeźbą wykonaną w stiuku. To przedstawienie gryfów wspartych na łuku i trzymających koronę. Na ścianach sali modlitw oraz na płd. elewacji zachowały się także fragmenty roślinno-zwierzęcej polichromii^[17].
• Zabudowa miejska z XIX i XX wieku,
• Dwór Dembińskich z XIX wieku – Muzeum im. Oskara Kolberga · Dwór stanowiący do 1945 r. siedzibę rodową Dembińskich jest murowany, parterowy, znajduje się w parku miejskim. Po II wojnie był użytkowany jako Biblioteka Publiczna i Sąd. Prawdopodobnie zaprojektowany przez Nexa Był rozbudowany i przebudowany w XX wieku. Od strony wschodniej i zachodniej znajdują się dobudówki dwudziestowieczne. W latach 90. XIX wieku przeprowadzono kompleksową restaurację obiektu^[7][18].
• Pierwsza szkoła spółdzielcza w Polsce
• Zabytkowy pomnik upamiętniający żołnierzy polskich na placu im. Oskara Kolberga
• Cmentarz żydowski

Turystyka

Przez Przysuchę przechodzi zielony szlak turystyczny im. ks. Jana Wiśniewskiego: Skrzyńsko (Przysucha PKP) – Przysucha – Borkowice – Rzuców – Stefanków – Altana – rezerwat przyrody „Ciechostowice”.

Sport

W Przysusze znajduje się siedziba Miejskiego Klubu Sportowego „Oskar” Przysucha. Klub sportowy założony w 1965 roku. Barwy czerwono-czarne. Trener od kwietnia 2015 – Arkadiusz Grzyb. Stadion „Oskara” mieści się przy ulicy Radomskiej 24 w Przysusze. Pojemność 800 miejsc (366 siedzących). Oświetlenia brak. Wymiary 105x60 m. W sezonie 2014/15, „Oskar” występował w IV lidze, gr. mazowiecka południowa, w sezonie 2015/16 po zwycięstwie w dwóch meczach barażowych, występował w III lidze, gr. łódzko-mazowieckiej^[19][20][21].

W Przysusze działa też klub siatkarski UKS Tempo^{[potrzebny przypis]}.

Gimnazjum w Przysusze im. św. Stanisława Kostki posiada klasy o profilu sportowym, należące do Siatkarskich Ośrodków Szkolnych.

Gospodarka

Przysucha – stolica powiatu jest zarazem jedynym ośrodkiem miejskim w powiecie. Na poziomie ponadlokalnym pełni ona funkcje obsługi ludności w zakresie szkolnictwa średniego i zawodowego, specjalistycznej opieki zdrowotnej, kultury, otoczenia biznesu (banki) i administracji (m.in. instytucje i służby podległe Starostwu Powiatowemu). Miasto posiada w skali lokalnej znaczący potencjał gospodarczy. Czynniki decydujące o atrakcyjności lokalizacyjnej miasta dla różnych funkcji są zróżnicowane:

• lokalizacja przy drodze krajowej Nr 12 Lublin – Piotrków Trybunalski, potencjał ludnościowy, zasoby gruntów i obiektów do wykorzystania na cele inwestycyjne, istniejąca infrastruktura techniczna oraz otoczenie biznesu, zasoby naturalne – predysponują ośrodek do lokalizacji na jego obszarze funkcji produkcyjnych i usługowych;
• lokalizacja w rejonie lasów przysusko-szydłowieckich, walory środowiska kulturowego, istniejące instytucje kultury oraz infrastruktura turystyki i rekreacji, dobra dostępność komunikacyjna – stanowią podstawę do rozwoju funkcji turystyki i wypoczynku;
• funkcje administracyjne, dobre powiązanie komunikacyjne z obszarem powiatu, znikoma konkurencja innych ośrodków miejskich o znaczeniu lokalnym, wzrastające wymagania w zakresie dostępu ludności do usług – predysponują miasto do rozwoju funkcji obsługi ludności.

Oświata i edukacja

W Przysusze funkcjonują:

przedszkola:

• Samorządowe Przedszkole Nr 1 w Przysusze

szkoły podstawowe:

• Publiczna Szkoła Podstawowa Nr 1 w Przysusze
• Zespół Placówek Oświatowych w Przysusze

gimnazja:

• Publiczne Gimnazjum w Przysusze im. św. Stanisława Kostki

szkoły ponadgimnazjalne:

• Zespół szkół ponadgimnazjalnych Nr 1
• Zespół szkół ponadgimnazjalnych Nr 2

Wspólnoty wyznaniowe

• Kościół rzymskokatolicki:
  • parafia św. Jana Nepomucena (erygowana 1779)
  • parafia Miłosierdzia Bożego (erygowana 1989)

Kościół św. Jana Nepomucena i św. Ignacego Loyoli

Kościół Miłosierdzia Bożego

Kościoły w Przysusze

• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Przysucha (Sala Królestwa ul. Cicha 12)^[22]

Władze Przysuchy

• Naczelnicy miasta i gminy:
  • 1983–1990 – Tadeusz Tomasik^[23]
• Burmistrzowie:
  • 1990–1991 – Tadeusz Tomasik^[23]
  • 1991–1994 – nie wiadomo
  • 1994–1998 – Antoni Kapusta^[24]
  • 1998–2018 – Tadeusz Tomasik^[23]
  • 2018–2024 - Tomasz Matlakiewicz^[25]
  • 2024- Adam Pałgan

Zobacz też

• Przysucha (stacja kolejowa)
• Muzeum im. Oskara Kolberga w Przysusze
• Cmentarz żydowski w Przysusze
• Synagoga w Przysusze

Przypisy

Bibliografia

• Czesław Tadeusz Zwolski, Radom i region radomski. Wydawnictwo regionalne „Radomka”, Radom 2003. ISBN 83-918093-0-7
• Przysucha, historia miasta od czasów najdawniejszych do 1945 roku, SebastianS. Piątkowski (red.), Przysucha: Towarzystwo Kulturalne im. Oskara Kolberga, 2006, ISBN 978-83-925120-0-4, OCLC 170010593 .brak strony (książka)

Linki zewnętrzne

• Przysucha, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 234 .