Przerośl

wieś

Kościół pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny

Państwo

Polska

Województwo

podlaskie

Powiat

suwalski

Gmina

Przerośl

Liczba ludności (2021)

812^[2]

Strefa numeracyjna

Kod pocztowy

16-427^[3]

Tablice rejestracyjne

BSU

SIMC

0765961^[4]

Położenie na mapie gminy Przerośl

Położenie na mapie Polski

Położenie na mapie województwa podlaskiego

Położenie na mapie powiatu suwalskiego

54°15′06″N 22°39′21″E/54,251667 22,655833^[1]

Multimedia w Wikimedia Commons

Przerośl – wieś w Polsce położona na Pojezierzu Zachodniosuwalskim, w województwie podlaskim, w powiecie suwalskim, w gminie Przerośl^[4]^[5].

Przerośl leży na Suwalszczyźnie. Jest siedziba gminy Przerośl^[6]. Dawniej miasto; uzyskała lokację miejską w 1576 roku^[7], zdegradowana w 1870 roku^[8]. W końcu XVIII wieku jako miasto królewskie starostwa niegrodowego przeroskiego położone było w powiecie grodzieńskim województwa trockiego^[9]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa suwalskiego.

We wsi znajduje się szkoła podstawowa ; ośrodek zdrowia; apteka i kilka sklepów.

Historia

Pierwsza osada powstała ok. 1570 roku. W 1571 erygowano parafię katolicką. W 1576 Stefan Batory nadał przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim. W pierwszej połowie XVII wieku Przerośl należała do największych miast Suwalszczyzny, rozwijała się dzięki jednej z odnóg drogi handlowej między Koroną a Wielkim Księstwem. W szczególności osadnictwo żydowskie opierało się na handlu. Z upływem czasu, ze względu na rujnujące miasto wojny szwedzkie, epidemie (dżuma w latach 1709-1710 uśmierciła niemal wszystkich mieszkańców) oraz przesunięcie się głównych osi handlowych na wschód (Suwałki, później Augustów), miejscowość podupadła. Do 1795 roku Przerośl należała administracyjnie do województwa trockiego jako siedziba starostwa przeroskiego. Drugi okres świetności przypadł na przełom wieków XVIII i XIX, kiedy to napłynęła ludność żydowska (stanowiąca w II połowie XIX wieku ponad 30% populacji). W 1799 roku Przerośl była największym miastem Suwalszczyzny (przed Suwałkami, Raczkami i Filipowem) i liczyła 246 domów z 1310 mieszkańcami^[10]. W 1870 roku Przerośl straciła prawa miejskie. Przed I wojną światową mieszkało tu 2400 osób, a przed drugą 4000^[11].

W okresie międzywojennym Przerośl była siedzibą komisariatu Straży Celnej „Przerośl” oraz stacjonowała tu placówka Straży Celnej „Przerośl”^[12].

Zabytki

Do rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa wpisane są następujące obiekty^[13]:

układ urbanistyczny (część), 1562–1870 (nr rej.: 438 z 28.11.1985)
dzwonnica przy kościele parafialnym, drewn.-szach., początek XIX wieku (nr rej.: 525 z 27.09.1989)
drewniana, modrzewiowa plebania w stylu dworu polskiego z 1883 r.^[14] (nr rej.: 525 z 27.09.1989)
cmentarz parafialny rzymskokatolicki (nr rej.: 716 z 30.08.1989)
cmentarz ewangelicki przy ul. Holendry. Nieczynny. (nr rej.: 674 z 30.06.1989)
cmentarz żydowski^[15] (nr rej.: 675 z 26.08.1989)^[16]^[17]
drewniana XVIII-wieczna figura św. Agaty, znajdująca się w parku miejskim, na osi ulicy Dwornej - prowadzącej do XIX-wiecznego szlacheckiego dworu drewnianego (zrujnowanego w latach 70. XX w. - tzw. „Szlachta”), ufundowana przez mieszkańców miasta po serii pożarów w XVIII w.

oraz:

neoromański kościół katolicki (1948–1953 – inicjator budowy: ks. Stanisław Kamiński; budowniczowie: Antoni Sienkiewicz i Zygmunt Krysa) z zachowanym częściowo XVIII- i XIX-wiecznym wyposażeniem starego drewnianego kościoła, rozebranego przed 1950 r.
cmentarz katolicki. Otwarty.
pomnik poświęcony 11 zakładnikom rozstrzelanym 21 kwietnia 1944 roku przez suwalską żandarmerię hitlerowską^[18].

Obiekty niezachowane

Młyn wodny z 1852 z drewnianym kołem młyńskim, istniał do lat 60. XX w.^[19]

Turystyka

Przez Przerośl wiedzie szlak turystyczny w kierunku najwyższych nieczynnych w Europie wiaduktów w Stańczykach^[20]^[21] oraz do położonego w gminie Przerośl, najgłębszego w Polsce i w całej środkowej części Niżu Europejskiego – jeziora Hańcza. W samej Przerośli – Jezioro Kościelne wraz z pomostem. W pobliżu miejscowości – Jezioro Krzywólskie, zwane również Krzywym oraz Jezioro Boczne.

Przerośl w kulturze

W 1995 roku, dzięki staraniom ówczesnego Przewodniczącego Rady Gminy Przerośl Fabiana Sienkiewicza^[22], Telewizja Polska zrealizowała film z cyklu "Małe Ojczyzny", pt. Przerośl (reż. Krzysztof Rączyński; współpraca reżyserska: Anna Guzik i Fabian Sienkiewicz)^[23].

Osoby związane z Przeroślą

Joseph Aviram (Abramsky) – dyrektor Instytutu Archeologii Uniwersytetu Hebrajskiego^[24]
Józef Podziewski – polski gawędziarz i rolnik4
Marianna Sankiewicz-Budzyńska – polska elektronik, wykładowczyni akademicka
Krystyna Szalewska – polska malarka
Jan Wiktor Sienkiewicz – prof. zw. dr hab. historii sztuki, krytyk sztuki, kurator, wykładowca akademicki^[25]

Galeria

Figura św. Agaty, drewno XVIII w.
Dzwonnica drewniana
1790 r.
Rynek, pierzeja południowa
poł. XVIII w.
Fontanna Jacek i Agatka
w parku miejskim
Kościół Narodzenia NMP
(bud. Antoni Sienkiewicz, Zygmunt Krysa)
lata 50. XX w.
Ul. Żabia, drewniany dom XIX/XX w.

Zobacz też

Kolonia Przerośl, Nowa Przerośl, Przerośl Gołdapska

Przypisy

↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 111053
↑ Wieś Przerośl w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2021-11-14] , liczba ludności w oparciu o dane GUS.
↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1042 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
↑ ^a ^b GUS. Wyszukiwarka TERYT
↑ Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
↑ Przerośl. Dzieje miasta i gminy [online], Lubimyczytać.pl [dostęp 2018-07-08] (pol.).
↑ JarosławJ. Szlaszyński JarosławJ., Historia Przerośli [online], Urząd Gminy Przerośl (pol.).
↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 62-63.
↑ Вялікі гістарычны атлас Беларусі Т.2, Mińsk 2013, s. 86.
↑ Przeroślanie i Przerośl na starej fotografii [online], Lubimyczytać.pl [dostęp 2018-07-08] (pol.).
↑ Przerośl na suwalszczyzna.com.pl
↑ Kalendarz z szematyzmem funkcjonariuszy Straży Celnej na rok 1927, Nakładem Zarządu Internatu imienia dra Władysława Rasińskiego dla Dzieci Funkcjonariuszy Straży Celnej, 1927, s. 294 .
↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podlaskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023 [dostęp 2018-04-04] .
↑ Przerośl - Drewniana plebania i dzwonnica (XIX w.). Atrakcje turystyczne Przerośl. Ciekawe miejsca Przerośl [online], polskaniezwykla.pl [dostęp 2018-07-08] .
↑ The Project to Restore the Przerosl Jewish Cemetery [online], przerosl.com [dostęp 2018-07-08] .
↑ Cmentarz żydowski w Przerośli Jewish cemetery in Przerosl [online], kirkuty.xip.pl [dostęp 2018-07-08] .
↑ Przerośl | Virtual Shtetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2018-07-08] (ang.).
↑ Wydawnictwa - GOKSiT - Gminny Ośrodek Kultury Sportu i Turystyki, „GOKSiT - Gminny Ośrodek Kultury Sportu i Turystyki” [dostęp 2018-07-08] (pol.).
↑ Rudolf Auch Szlaki wakacyjnych wędrówek. Cz. 1, Wyd. Harcerskie Warszawa 1968
↑ Atrakcje Turystyczne | Urząd Gminy Przerośl [online], przerosl.eu [dostęp 2018-07-08] (pol.).
↑ KANET, Suwalszczyzna Kraina jak Baśń [online], suwalszczyzna-jakbasn.pl [dostęp 2018-07-08] .
↑ FilmPolski.pl, „FilmPolski” [dostęp 2018-07-08] (pol.).
↑ FilmPolski.pl, „FilmPolski” [dostęp 2018-07-08] (pol.).
↑ Joseph Aviram [online], geni_family_tree [dostęp 2018-07-08] (ang.).
↑ SuperS. User SuperS., Jan Wiktor Sienkiewicz, badania naukowe [online], home.umk.pl [dostęp 2018-07-07] (ang.).

Linki zewnętrzne

Przerośl - Gminny Portal Informacyjny
Przerośl 1 (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 176 .

Gmina Przerośl

Siedziba gminy: Przerośl

Wsie	Blenda Bućki Hańcza Iwaniszki Kolonia Przerośl Kruszki Krzywólka Łanowicze Duże Łanowicze Małe Morgi Nowa Pawłówka Nowa Przerośl Olszanka Prawy Las Przełomka Przystajne Rakówek Romanówka Stara Pawłówka Śmieciuchówka Wersele Zarzecze Zusenko
Integralne. części wsi	Aksamitowizna Mała Przerośl Nowiny Pawłówka Mała Siedliska Sypytka Wesołówka

Powiat suwalski (1867–1975)

Siedziba powiatu – Suwałki

Przynależność wojewódzka	gubernia suwalska (1867–1915) woj. białostockie (II RP) (1919–1939) woj. białostockie (1945–1975)
Miasta	Bakałarzewo (do 1870) Filipów (do 1870) Sejny (←1925–55→) Przerośl (do 1870) Suwałki Wiżajny (do 1870)
Gminy wiejskie (1867–1954 i 1973–1975)	Andrzejewo (do 1941 (1952)*) Bakałarzewo (od 1973) Berżniki (←1925–54) Czostków (do 1933) Filipów (od 1870) Giby (←1925–54) Hańcza Stara (18??–?) Huta (do 1954) Jeleniewo Kadaryszki (do 1954) Koniecbór (do 1954) Krasnopol (←1925–54) Krasnowo (←1925–54) Kuków (do 1954) Maćkowo (do 1919 →) Pawłówka (do 1954) Przerośl (od 1870) Puńsk (1952–54) Raczki (od 1973) Rutka-Tartak (od 1973) Sejwy (do 1954) Stary Folwark (od 1973) Suwałki (od 1973) Szypliszki (od 1952) Wizgury (do 1870) Wiżajny (od 1870) Wólka (do 1954) Zaboryszki (do 1952)
Gromady (1954–1972)	Bachanowo (1954–1959) Bakałarzewo (1954–1972) Berźniki (1954–1955 →) Blenda (1954–1957) Bród Nowy (1954–1968) Chmielówka Stara (1954–1968) ~~Czarne~~(←~~1958~~) Filipów (1954–1972) Giby (1954–1955 →) Głęboki Bród (1954–1955 →) Gulbieniszki (1954–1957) Jegliniec (1954–1959) Jeglówek (1959–1972) Jeleniewo (1954–1972) Jemieliste (1954–1968) Jodeliszki (1954–1955 →) Kaletnik (1954–1972) Kamionka Nowa (1954–1959) Karasiewo (1954–1959) Klejwy (1954–1955 →) Krasnopol (1954–1955 →) Kuków-Folwark (1969–1972) Lipniak (1954–1957) Maćkowa Ruda (1954–1955 →) Maszutkinie (1954–1957) Nowa Wieś (1954–1968) Ogrodniki (1954–1955 →) Okliny (1954–1959) Pawłówka Nowa / Nowa Pawłówka (1954–1972) Poddubówek (1954–1972) Pogorzelec (1954–1955 →) Prudziszki (1954–1959) Przerośl-Osada (1954 → i ← 1958–72) Puńsk (1954–1955 →) Raczki (1954–1972) Rutka-Tartak (1954–1972) Sadzawki (1954–1959) Skustele (1954–1955 →) Smolany (1954–1955 →) Smolniki (1954–1972) Sobolewo (1954–1972) Stary Folwark (1954–1972) Stoki (1954–1959) Sucha Wieś (← 1955–57) Szypliszki (1954–1972) Świackie (1954–1955 →) Widugiery (1954–1955 →) Wiżajny (1954–1972) Wychodne (1954–1968) Zusno (1954–1957) Żubryn (1954–1971) Żubrynek (1954–1959)
Legenda	de facto skasowana w 1941, de iure w 1952

Miasta zdegradowane reformą carską z 1869–1870

Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich; (2) wytłuszczono miasta trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast (wyjątek: miasta połączone na równych prawach, które wytłuszczono); (4) gwiazdki odnoszą się do terytorialnych zmian administracyjnych: (*) – miasto restytuowane połączone z innym miastem (**) – miasto restytuowane włączone do innego miasta (***) – miasto nierestytuowane włączone do innego miasta (****) – miasto nierestytuowane włączone do innej wsi; (5) (#) – miasto zdegradowane w ramach korekty reformy (w 1883 i 1888); (6) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.

Adamów (1539–1870)
Aleksandrów Łódzki (1822–1870, od 1924)
Andrzejewo (1528–1870)
Annopol (1761–1870, od 1996)
Babiak (1815–1870)
Bakałarzewo (1570–1870)
Balwierzyszki (1520–1870)
Baranów (1544–1870)
Bełchatów (1737–1870, od 1925)
Bełżyce (1417–1870, od 1958)
Będków (1453–1870)
Biała Rawska (1498–1510, 1521–1870, od 1925)
Białaczów (1456–1674, 1787–1870, od 2024)
Białobrzegi (1540–1870, od 1958)
Bielawy (1403–1870)
Bielsk (1373–1870)
Bieżuń (1406–1674, 1767–1870, od 1994)
Biskupice (1450–1870)
Bobrowniki (1403–1870, od 2024)
Bobrowniki (1485–1870)
Bodzanów (1351–1870, od 2023)
Bodzentyn (1355–1870, od 1994)
Bogoria (1616–1870, od 2024)
Bolesławiec (1266–1870, od 2024)
Bolimów (1370–1870, od 2022)
Brdów (1436–1870)
Brok (1501–1870, od 1922)
Brudzew (1458–1870)
Burzenin (1378–1870)
Busko-Zdrój (1287–1870, od 1916)
Bychawa (1537–1870, od 1958)
Cegłów (1621–1870, od 2022)
Chocz (1382–1870, od 2015)
Chodecz (1442–1812, 1822–1870, od 1921)
Chodel (1517–1824, 1838–1870)
Chorzele (1542–1870, od 1919)
Ciechanowiec Nowe Miasto (1580–1795, 1807–1870, 1938→***)
Ciepielów (1548–1870, od 2024)
Czeladź (1242–1870, od 1915)
Czemierniki (1509–1870, od 2024)
Czersk (1350–1870)
Czerwińsk nad Wisłą (1373–1870, od 2020)
Czyżew (1738–1870, od 2011)
Ćmielów (1505–1870, od 1962)
Daleszyce (1569–1870, od 2007)
Dąbrowice (1455–1870, od 2023)
Denków (1564–1870, 1954→***)
Dobra (1392–1870, od 1919)
Dobrzyń nad Drwęcą (1789–1870, 1919–1950→*)
Drobin (1511–1870, od 1994)
Drzewica (1429–1870, od 1987)
Działoszyn (1412–1870, od 1994)
Filipów (1570–1870)
Firlej (1557–1870)
Frampol (1738–1870, od 1993)
Gielniów (1455–1870, od 2024)
Gliniany (1595–1870)
Głowaczów (1445–1870, od 2024)
Głowno (1427–1870, od 1925)
Głusk (1688–1870, 1989→***)
Gniewoszów (1693–1870)
Golina (1330–1870, od 1921)
Goraj (1405–1870, od 2021)
Gorzków-Osada (1689–1870)
Goszczyn (1386–1870)
Gowarczów (1430–1870, od 2024)
Góra Kalwaria # (1670–1883, od 1916)
Grabowiec (1601–1870)
Grabowiec (1418–1870)
Grabów (1372–1690, 1800–1870, od 2024)
Grajewo (1540–1870, od 1919)
Granica (1735–1870, 1965→****)
Grocholice (1485–1870, 1977→***)
Grodzisk Mazowiecki (1522–1870, od 1916)
Grzegorzew (1435–1870)
Horodło (1432–1870)
Horodyszcze (1558–1870)
Iłów (1506–1870)
Iłża (1239–1870, 1916–1919, od 1925)
Inowłódz (1350–1870, od 2024)
Iwaniska (1403–1870, od 2022)
Iwanowice (1460–1870)
Izbica (1750–1870, od 2022)
Izbica Kujawska (1394–1870, od 1973)
Jadów (1823–1870, od 2023)
Janowiec (1537–1870)
Janowo (1421–1870)
Janów (1696–1870)
Janów Podlaski (1465–1870, 1919–1940, 1944–1946)
Jarczów (1775–1870)
Jastrząb (1422–1870, od 2023)
Jedlińsk (1530–1870)
Jeziorzany (Łysobyki) (1498–1870)
Jeżów (1334–1870, od 2023)
Jędrzejów (1271–1870, od 1916)
Józefów (1725–1870, od 1988)
Józefów nad Wisłą (1687–1870, od 2018)
Kamieńczyk (1428–1870)
Kamieńsk (1374–1870, od 1994)
Kamionka (1469–1870, od 2021)
Karczew (1548–1870, od 1959)
Kazanów (1566–1870)
Kazimierz (1288–1870)
Kazimierz Biskupi (1287–1870)
Kazimierz Dolny (1348–1870, od 1927)
Kiernozia (1523–1579, 1784–1870, od 2024)
Kikół (1791–1870, od 2024)
Kleczew (1366–1870, od 1919)
Klimontów (1604–1870, od 2020)
Klwów (1413–1870)
Kłobuck (1339–1870, od 1919)
Kłodawa (1383–1870, od 1925)
Kock (1417–1870, od 1919)
Kodeń (1511–1870)
Kołbiel (1532–1870)
Komarów-Osada (1748–1870)
Koniecpol (1403–1870, od 1927)
Konstantynów (1729–1870)
Konstantynów Łódzki (1830–1870, od 1924)
Końskowola (1532–1870)
Koprzywnica (1262–1870, od 2001)
Kosów Lacki (1723–1870, od 2000)
Koszyce (1374–1870, od 2019)
Kowal (1339–1870, od 1919)
Koziegłowy (1472–1870, od 1950)
Koźminek (1369–1870, od 2021)
Krasnobród (1576–1870, od 1994)
Krasnosielc (1824–1870)
Kromołów (1388–1870, 1977→***)
Krośniewice (1452–1870, od 1926)
Kryłów (1523–1870)
Krzepice (1357–1870, od 1915)
Krzeszów (1641–1870)
Książ Wielki (1372–1870, od 2023)
Kuczbork-Osada (1384–1870)
Kunów (1467–1870, od 1990)
Kurów (1442–1870)
Kurozwęki (1347–1870)
Kurzelów (1285–1870)
Lasocin (1547–1870)
Latowicz (1423–1870, od 2023)
Lądek (1269–1870)
Lelów (1314–1870)
Lipsk (1580–1870, od 1983)
Lipsko (1613–1870, od 1958)
Liw (1421–1870)
Lubień Kujawski (1489–1870, od 1919)
Lubraniec (1509–1870, od 1919)
Ludwinów (1719–1870)
Lutomiersk (1274–1870, od 2022)
Lututów (1406–1720, 1843–1870, od 2020)
Łagów (1375–1870, od 2018)
Łaskarzew (1418–1870, od 1969)
Łaszczów (1549–1870, od 2010)
Łomazy (1566–1870)
Łosice (1505–1870, od 1919)
Łoździeje (1597–1870, od 1946)
Maciejowice (1507–1870, od 2024)
Magnuszew (1377–1576, 1776–1870, od 2024)
Małogoszcz (1408–1870, od 1996)
Markuszów (1330–1870)
Michów (1531–1870)
Miedzna (1470–1870)
Modliborzyce (1642–1870, od 2014)
Modrzejów (1706–1870, 1915→***)
Mogielnica (1317–1870, od 1916)
Mokobody (1496–1870)
Mordy (1488–1870, od 1919)
Mrzygłód (1412–1870, 1915–1919; 1983→***)
Mstów (1278–1870)
Myszyniec (1791–1870, od 1993)
Nadarzyn (1453–1870)
Nowa Brzeźnica (1287–1870)
Nowa Słupia (1351–1870, od 2019)
Nowe Brzesko (1279–1870, od 2011)
Nowe Miasto (1420–1870, od 2022)
Nowe Miasto nad Pilicą (1400–1870, od 1916)
Nowogród (1427–1870, od 1927)
Nowy Korczyn (1258–1870, 1916–1919, od 2019)
Nur (1416–1870)
Odrzywół (1418–1870, od 2024)
Ogrodzieniec (1386–1870, od 1973)
Okuniew (1538–1870)
Oleśnica (1470–1870, od 2019)
Olita (1581–1870, od 1977)
Olsztyn (1488–1870, od 2022)
Opatowiec (1271–1870, od 2019)
Opatówek (1338–1870, od 2017)
Opole Lubelskie (1418–1870, od 1957)
Orchówek (1506-XVIII, 1775–1870)
Osieck (1558–1870, od 2024)
Osiek (1430–1870, od 1994)
Osięciny (1824–1870)
Osmolin (1462–1870)
Ostrów Lubelski (1548–1870, od 1919)
Ożarów (1569–1870, od 1988)
Pacanów (1265–1870, od 2019)
Pajęczno (1276–1870, od 1958)
Parysów (1538–1870)
Parzęczew (1421–1870, od 2024)
Pawłów (1470–1870)
Piaseczno (1429–1870, od 1916)
Piaski (1456–1870, od 1993)
Piątek (1339–1870, od 2020)
Pierzchnica (1370–1870, od 2019)
Pilica (1394–1870, od 1994)
Pilwiszki (1536–1870)
Piotrków Kujawski (1738–1870, od 1998)
Piszczac (1530–1870, od 2024)
Pławno (1544–1870)
Poddębice (1400–1673, 1822–1870, od 1934)
Połaniec (1264–1870, od 1980)
Poniemuń (1763–1825, 1836–1870, 1931→***)
Praszka (1392–1870, od 1919)
Proszowice (1358–1870, od 1923)
Przedecz (1363–1870, od 1919)
Przerośl (1576–1870)
Przybyszew (1396–1870)
Przyrów (1369–1870, od 2024)
Przysucha (1710–1870, od 1958)
Przytyk (1333–1870, od 2024)
Puchaczów (1527–1870)
Pyzdry (1257–1870, od 1919)
Raciąż (1425–1870, od 1922)
Raciążek (1317–1870)
Raczki (1703–1870)
Radoszyce (1370–1870, 1915–1919, od 2018)
Radzanów (1400–1870)
Radziejów (1252–1870, od 1919)
Radziłów (1466–1870)
Rajgród (1566–1870, od 1924)
Raków (1569–1870)
Rejowiec (1547–1870, od 2017)
Rossosz (1584–1870)
Rozprza (1272–1870, od 2023)
Różan (1378–1870, od 1919)
Rychwał (1458–1870, od 1921)
Ryczywół (1369–1870)
Rzgów (1502–1870, 1915–1919, od 2006)
Sapieżyszki (1825–1870)
Sarnaki (1754–1870)
Sawin (1492–1870)
Secemin (1395–1870)
Sereje (1511–1870)
Serock (1417–1870, od 1923)
Serokomla (1537–1870)
Sieciechów (1370–1870)
Siennica (1526–1870, od 2024)
Sienno (1421–1870, od 2024)
Siewierz (1304–1870, od 1962)
Simno (1626–1870, od 1956)
Skalbmierz (1342–1870, od 1927)
Skała (1262–1870, od 1987)
Skaryszew (1264–1870, od 1922)
Skępe (1445–1870, od 1997)
Skrzynno (1308–1870)
Skulsk (1384–1504, 1566–1662, 1793–1870)
Sławatycze (1577–1870)
Sławków (1286–1870, 1958–1977→**, od 1984)
Słomniki (1358–1870, od 1917)
Służewo (1339–1870)
Sobków (1563–1870)
Sobota (1393–1870)
Sochocin (1385–1870, od 2021)
Sokoły (1827–1870, 1919–1950)
Solec nad Wisłą (1370–1870, 1916–1919, od 2021)
Sompolno (1477–1870, od 1973)
Sopoćkinie (1560–1870)
Stanisławów (1523–1870)
Staw (1405–1870)
Stawiski (1702–1871, od 1915)
Stawiszyn (1291–1870, od 1915)
Sterdyń (1737–1870)
Stężyca (1330–1870)
Stoczek Łukowski (1540–1870, od 1919)
Stopnica (1362–1870, 1916–1919, od 2015)
Stryków (1394–1870, od 1923)
Sudargi (1724–1870)
Sulejów (1296–1870, od 1927)
Szadek (1295–1870, od 1919)
Szczekociny (1470–1870, od 1923)
Szczerców (1364–1870)
Szreńsk (1383–1870)
Szydłów (1329–1870, od 2019)
Ślesin (1358–1579, 1618–1870, od 1921)
Śniadowo (1775–1870)
Tarczyn (1353–1870, od 2003)
Tarłów (1550–1870)
Tarnogóra (1548–1870)
Tarnogród (1567–1870, 1915–1919, od 1987)
Tuliszków (1458–1870, od 1919)
Turobin (1420–1870, od 2024)
Tuszyn (1416–1870, od 1924)
Tyszowce (1419–1870, od 2000)
Uchanie (1484–1870)
Ujazd (1428–1870, od 2023)
Uniejów (1331–1870, od 1919)
Urzędów (1405–1870, od 2016)
Waśniów (1351–1870)
Wąchock (1454–1870, od 1994)
Wąsosz (1436–1870)
Wąwolnica (1346–1870)
Widawa (1388–1870)
Wieniawa (1768–1870, 1916→***)
Wieruszów (1368–1870, od 1919)
Wierzbica (1469–1870)
Wierzbnik (1624–1870, 1916–1939→*)
Wilczyn (1458–1478, 1485–1870)
Wiskitki (1595–1870, 1916–1919, od 2021)
Wisznice (1579–1870)
Wisztyniec (1570–1870)
Wiślica (1345–1870, od 2018)
Wizna (1435–1870)
Wiżajny (1620–1870)
Władysławów (1727–1870, 1919–1934)
Włodowice (1386–1870, od 2023)
Włoszczowa (1539–1870, od 1916)
Wodzisław (1366–1870, od 2021)
Wohyń (1519–1870)
Wojsławice (1445–1870)
Wolanów (1773–1870)
Wolbórz (1273–1870, od 2011)
Wolbrom (1321–1870, od 1930)
Wysokie Mazowieckie (1503–1870, od 1919)
Wyszków (1502–1870, od 1919)
Wyśmierzyce (1338–1870, od 1922)
Zagórów (1407–1870, od 1919)
Zaklików (1565–1870, od 2014)
Zambrów (1430–1870, od 1919)
Zawichost # (1255–1888, od 1926)
Złoczew (1605–1870, od 1919)
Zwoleń (1425–1870, 1915–1919, od 1925)
Żarki (1382–1870, od 1949)
Żarnowiec (1340–1870)
Żarnów (1360–1577, 1655–1662, 1786–1870, od 2024)
Żółkiewka (1702–1870)
Żuromin (1767–1870, od 1925)
Żychlin (1397–1870, od 1924)

Źródła: Ukaz do rządzącego senatu z 1 (13) czerwca 1869, ogłoszony 1 (13 lipca) 1869. Listy miast poddanych do degradacji wydano w 20 postanowieniach między 29 października 1869 a 12 listopada 1870. Weszły one w życie: 13 stycznia 1870, 31 maja 1870, 28 sierpnia 1870, 13 października 1870 oraz 1 lutego 1871 (Stawiski).