Papirologia

Ten artykuł od 2023-09 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają. Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary) Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Papirologia (łac. papyrus „papirus”, gr. pápyros) – nauka zajmująca się badaniem i odczytywaniem rękopisów (zwłaszcza greckich, rzadziej łacińskich, zwykle sporządzonych na papirusie)^[1].

Materiał piśmienniczy

Papirus (Cyperus papyrus) jest rośliną wodną z rodziny turzycowatych, rosnącą w miejscowościach błotnistych Egiptu, Etiopii i Palestyny, zaaklimatyzowaną też na Sycylii. Z drewna papirusu Egipcjanie wyrabiali łodzie, z kory zaś obuwie, sznury, odzież i inne przedmioty codziennego użytku. Natomiast z włóknistego rdzenia rośliny wytwarzano materiał piśmienny dla całego regionu śródziemnomorskiego. Rdzeń ten krajano na wąskie pasma, które łamano obok siebie, po czym poprzecznie przykrywano drugą warstwą. Obie warstwy, zalawszy wodą z Nilu, stłaczano pod prasą. Na jednej stronie karty włókna papirusu biegły pionowo, a poziomo na drugiej, którą po wygładzeniu muszlą używano do pisania (niekiedy jednak dla oszczędności pisano również na odwrocie). Szereg kart sklejano w długi zwój i odcinano niego dowolnej długości kawałki.

Na papirusie pisano tuszem, sporządzanym z delikatnej sadzy zmieszanej z tartą gumą. Narzędziem pisarskim był kawałek trzciny, zwany po grecku kalamos. Listy i dokumenty pisano na oddzielnych kartkach papirusowych, zwijanych następnie w rulon i zabezpieczanych pieczęciami. Książka papirusowa miała postać zwoju, w którym tekst był ułożony w kolumnach prostopadłych do jego długości. Czytelnik rozwijał trzymany w prawej ręce zwój, lewą ręką zwijał z powrotem już przeczytaną stronę. Dla ponownego przeczytania książki należało cały zwój przewinąć z lewej strony na prawą.

Zakres papirologii

Papirologia (gr. papyros – papirus + logos – słowo, nauka) jako nauka pomocnicza historii zajmuje się odczytywaniem, wydawaniem i interpretacją starożytnych tekstów greckich (także łacińskich i koptyjskich), pisanych przede wszystkim na papirusie oraz na pergaminie, tabliczkach glinianych i ostrakach (skorupkach glinianych). W uściślonym znaczeniu pojęcie to odnosi się do badań i publikowania tekstów pochodzących z grecko-rzymskiego Egiptu (332 p.n.e. – 641 n.e.), napisanych zazwyczaj na papirusach w języku greckim. Papirologia uwzględnia jednak w swych badaniach także teksty napisane w innych językach (egipskim, koptyjskim, łacińskim) i na innych materiałach (gliniane skorupy, kamień, tabliczki woskowane), jeżeli treść tych tekstów jest pokrewna treści greckich tekstów papirusowych z grecko-rzymskiego Egiptu.

Papirologiem jest wydawca odczytanych papirusów, w którego zakresie zainteresowań znajdują się także teksty napisane na innych materiałach piśmienniczych używanych w starożytnym Egipcie (np. ostrakach).

Przedmiot badań

Papirologia pełni rolę nauki pomocniczej w stosunku do szeregu starszych od niej nauk, takich jak: filologia klasyczna, historia starożytna, historia państwa i prawa, historia kultury, historia religii, historia medycyny, geografia historyczna, egiptologia, antropologia i etnografia. Dostarcza im ona materiały i wyniki prac jako elementy do opracowania syntez. Ponieważ bardzo znacząca ilość tekstów papirusowych dotyczy praw i zwyczajów stosowanych w grecko-rzymskim Egipcie, szczególne znaczenie ma papirologia prawnicza.

Papirologia obejmuje teksty z całej wschodniej części basenu Morza Śródziemnego napisane w językach greckim, koptyjskim i łacińskim.

Największa ilość znalezisk papirusowych pochodzi z Egiptu. Zawdzięczamy im znajomość uważanych dotąd za zaginione tekstów dzieł antycznych pisarzy greckich. Wśród papirusów ponadto znajdują się dokumenty historyczne, prawne, świadectwa o życiu społecznym i rodzinnym Greków egipskich z okresu hellenistycznego i późniejszego. Najbogatszym źródłem papirusów są śmietniska w okolicy dawnych osiedli. Sporo znajdowano ich również w ruinach starożytnych domów, zwłaszcza tam, gdzie cała wieś lub miasteczko zostało opuszczone przez ludność. Niekiedy wkładano do trumny zmarłemu zwój papirusowy o treści literackiej, częściej magicznej.

Miejsca i okresy reprezentowane w materiale papirologicznym

Okres, jaki obejmują zachowane teksty, sięga od XVIII w. p.n.e. do VIII w. n.e. Najwięcej tekstów pochodzi z I i II w. n.e. Najczęściej papirusy znajdowane są w miejscu powstania. Wyjątek stanowią: listy prywatne i urzędowe papiery urzędowe, dokumenty prywatne oraz zwoje.

Papirusy, które dotrwały do naszych czasów, można podzielić na cztery grupy:

• pozostawione na wysypiskach śmieci;
• porzucone w domach i budynkach publicznych, świątyniach itp;
• znajdujące się na terenie cmentarzysk;
• ukryte w skrytkach, w jaskiniach bądź grobowcach.

Papirusy literackie i nieliterackie

Ważną kategorię stanowią papirusy literackie. Oprócz literatury zalicza się do nich: komentarze, streszczenia utworów, słowniki, prace naukowe (z większości dziedzin), prawnicze, teksty astrologiczne, horoskopy, teksty magiczne, modlitwy. Zawierają piśmiennictwo pisarzy pogańskich i chrześcijańskich (np. apokryfy). Dotychczas odkryto ponad 3 tys. fragmentów takich zwojów. Zapoznają one z dziełami, które nie przetrwały do naszych czasów.

Papirusy nieliterackie to dokumenty (listy prywatne, akty małżeństwa, rachunki, dokumenty podatkowe, urzędowe skargi, petycje itp.), które można podzielić na prywatne i publiczne. Do tej pory opublikowano ponad 20 tysięcy takich tekstów.

Metody badawcze i edytorstwo

Właściwą pracę edytorską poprzedzają zabiegi konserwatorskie polegające na oczyszczeniu papirusu. Dokonują tego specjaliści, aby uchronić zabytek przed zniszczeniem.

Jeśli chodzi o papirusy literackie, to odczytanie tekstu nie sprawia problemu ze względu na regularność pisma i czytelność. Większość z nich jest napisana odrębnym pismem tzw. książkowym. Część jednak wymaga znajomości paleografii.

Papirusy nieliterackie są trudniejsze do odczytania. Z reguły pisane są kursywą, brak w nich regularności i dbałości. Utrudnieniem są też zatarcia liter, dziury, ubytki. Zadaniem wydawcy jest określenie rozmiarów strat i zaproponowanie uzupełnień (jeśli to możliwe). Następnie ustała się proweniencje i datowanie. To ostatnie jest dość łatwe, gdy chodzi o daty roczne (kalendarz ptolemejski, macedoński, rzymski). Daty miesięczne i dzienne są natomiast trudne do ustalenia, gdyż kalendarz egipski i macedoński miał ruchomy początek roku. Do kolejnych zadań należy wszechstronne objaśnienie tekstu. Ważna jest też identyfikacja postaci (czy występują w innych źródłach), określenie rodzaju dokumentu, wyjaśnienie terminów odnoszących się do życia publicznego. Ostatnim elementem edycji może być przetłumaczenie tekstu. Przekład traktowany jest jako integralna część interpretacji. Pomocą w tych czynnościach są słowniki specjalistyczne. Badania kolejnych osób wprowadzają poprawki do tekstu ustalonego przez wydawcę. Proponują inne uzupełnienia luk oraz zmieniają datowanie i ustalają inną możliwą proweniencję.

Duże znaczenie mają dla papirologów zespoły papirusów powiązanych ze sobą i znalezione w jednym miejscu (archiwa). Większość powstała w języku greckim, choć zdarzają się koptyjskie i łacińskie.

Rozwój badań papirologicznych

Pierwsze papirusy odkryto w 1752 r. w Herkulanum, willi Kalpurniusza Pizona. Za początkową datę w historii papirologii należy uznać rok 1788, kiedy profesor uniwersytetu w Kopenhadze N. Schow opublikował pierwszy grecki dokument papirusowy Egiptu (tzw. Charta Borgiana). Około 1820 r. znaleziono szereg dokumentów papirusowych w Memfis i Tebach. Pierwszy literacki papirus, zawierający XXIV pieśń Iliady, znaleziono w 1821. Największą ilość tekstów greckich znaleźli: w latach 1884–1890 egiptolog angielski W.M. Flinders Petrie, po nim Frederic George Kenyon, wreszcie dwaj uczeni angielscy B.P. Grenfell i A.S. Hunt. Papirologia jako odrębna nauka pomocnicza występuje od końca XIX wieku, kiedy rozpoczęto planowe poszukiwanie papirusów w Oksyrynchos, Elefantynie, Aphrodito, Fajum i w wielu innych miejscowościach. Bardzo duża ilość tekstów opublikowanych przez uczonych tej miary, co C. Wessey, U. Wilcken, B.P. Grenfell, A.S. Hunt, W. Schubert i L. Mittels, zwróciła na tę dyscyplinę baczniejszą uwagę historyków i pozwoliła określić jej istotne zadania.

Pewną rolę w tej dziedzinie odgrywa nauka polska. Do pionierów polskiej papirologii należał profesor UW Jerzy Manteuffel (1900–1954), w latach 30. organizator Zakładu Papirologii na Uniwersytecie Warszawskim^[2]. Był on twórcą pierwszej w Polsce kolekcji papirusów oraz współautorem (wraz z Franciszkiem Ksawerym Smolką 1882–1942) pierwszego polskiego zarysu papirologii wydanego we Lwowie w 1933 r. Rafał Taubenschlag (1881–1958) był założycielem i dyrektorem Katedry Papirologii UW, będącej światowym ośrodkiem badań nad prawem grecko-rzymskiego Egiptu. Rezultaty jego badań zostały uznane przez świat za niezwykle cenne i doniosłe. Założył też pismo "The Journal of Juristic Papyrology". Ich uczniami byli Henryk Kupiszewski (1927–1994), Cezary Kunderewicz (1912–2000) i Józef Mélèze-Modrzejewski. Z młodszych należy wymienić Annę Świderkównę (1925–2008) i jej ucznia Zbigniewa Borkowskiego (1936–1991). Obecnie papirologią zajmuje się Ewa Wipszycka i jej uczniowie: Tomasz Derda, Adam Łukaszewicz, Adam Łajtar. Prowadzą oni badania w Zakładzie Papirologii Instytutu Archeologii UW.

Zobacz też

Zobacz hasło papirologia w Wikisłowniku

• The Journal of Juristic Papyrology, Supplements

Bibliografia

• Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu. T. 1 (pod red. E. Wipszyckiej). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1982, ISBN 83-01-00743-5, s. 215–226.

Przypisy

Literatura przedmiotu

• Waldemar Ceran, Historia i bibliografia rozumowana bizantynologii polskiej (1800-1998), t. 2, Łódź 2000, s. 427-433 [bibliografia polskiej papirologii okresu bizantyńskiego poz. 2597-2637 wraz z krótkim omówieniem].
• Tomasz Derda, Deir el-Naqlun. The Greek Papyri (P. Naqlun I), Warszawa 1995.
• Jerzy Manteuffel, Ze świata papirusów, Wrocław – Warszawa 1950.
• Józef Mélèze-Modrzejewski, Papirologia i nauki antyczne w Polsce – prace i perspektywy, „Nauka Polska” (1957), z. 3, s. 150-161.
• Józef Mélèze-Modrzejewski, Polish papyrology in the year 1945-1955, Warszawa 1955.
• Józef Mélèze-Modrzejewski, Polska papirologia prawnicza w okresie dziesięciolecia (1945-1955), „Eos” 47 (1954-1955), z. 2, s. 285-291.
• Józef Mélèze-Modrzejewski, Roboty pol’skich ucenych v oblasti vizantijskoj papirologii 1945-1955, „Vizantijskij Vremennik” 12 (1957), s. 304-311.
• Maria Nowicka, Antyczna książka ilustrowana, Wrocław 1979.
• Franciszek Smolka, Jerzy Manteuffel, Papyrologia, Lwów 1933.
• Anna Świderkówna, Katedra Papirologii Uniwersytetu Warszawskiego 1946-1973. Materiały sprawozdawcze Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1973.
• Anna Świderkówna, Kiedy piaski egipskie przemówiły po grecku, Warszawa 1959 (wiele wydań).
• Anna Świderkówna, Papirologia i papirusy. Pięć odczytów, Wrocław 1975.
• Rafał Taubenschlag, Papirologia polska i jej znaczenie w światowej nauce, „Problemy” (1957), z. 5, s. 316-319.
• Rafał Taubenschlag, Papirusy i pergaminy ze wschodnich prowincji państwa rzymskiego poza Egiptem, „Czasopismo Prawno–Historyczne” 2 (1949), s. 419-426.
• Rafał Taubenschlag, The law of Greco-Roman Egypt in the light of the papyri, 322 BC-640 AD, Warszawa 1948.
• Ewa Wipszycka, Papirologia [w:] Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu, t. 1, pod red. E. Wipszyckiej, (wyd. 2), Warszawa 1982, s. 215-232.
• czasopismo: „The Journal of Juristic Papyrology” Warszawa 1946- . [vol. 25 zawiera spis treści roczników: 1-25].
• A. Bataille, Les Papyrus. Traite d’Etudes Byzantines, Paris 1955 [papirologia bizantyńska]
• O. Montevecchi, La papirologia, b.m.w. 1973 [wykaz tekstów opublikowanych do 1973].
• J.F. Oates, Checklist of Edition of Greek Papyri and Ostraka, „The Bulletin of the American Society of Papyrologists” 11(1974), s. 1-35 [przewodnik bibliograficzny]
• R.A. Pack, The Greek and Latin Literary Texts from Graeco-Roman Egypt, (wyd. 2) Ann Arbor 1965 [wykaz tekstów literackich]
• E.G. Turner, The Greek Papyri. An introduction, Oxford 1968 [podstawowy podręcznik]