Kodykologia

Kodykologia (od fr. codicologie, a to z łac. codex, dop. codicis – kodeks i gr. logos – słowo) − dyscyplina naukowa zajmująca się badaniem ksiąg rękopiśmiennych^[1] powstałych do początku XVI w. (tj. do momentu wyparcia przez książki drukowane)^[2].

Historia

Kodykologia jako dyscyplina jest stosunkowo młoda pomimo długiej tradycji badania rękopisów. Na przestrzeni dziejów różni badacze tworzyli jej podwaliny^[2].

W XV w. powstały dwa dzieła, wydane pod tym samym tytułem: De laude scriptorium, zawierające pochwałę książki rękopiśmiennej i pracy kopistów. Jedno – autorstwa Jeana Gersona (1363–1429), paryskiego teologa, drugie – opata klasztoru benedyktynów ze Sponheim Johanna Trithemiusa (1462–1516)^[3].

XVI i XVII w. to czas wielkich sporów, toczących się między filologami i teologami, które przyczyniły się do rozwoju metod krytycznego opracowania rękopisów. W XVII w. powstały dwa ugrupowania: bollandystów i maurynów. Pierwsi gromadzili rękopisy i odpisy zabytków hagiograficznych, określali ich pochodzenie oraz czas powstania. Drudzy prowadzili prace badawcze i studia historyczne. Jean Mabillon (1632–1707), przedstawiciel maurynów, stworzył podstawy analizy krytycznej wytworów rękopiśmiennych^[3].

W XIX w. pogłębiano i rozszerzano problemy badawcze kodykologii. W 1821 roku w Paryżu powołana została École des Chartes, która w znacznym stopniu przyczyniła się do rozwoju badań nad rękopisami. Podejmowano w niej również studia z zakresu paleografii i nauki o dokumencie. Jednym z najbardziej aktywnych badaczy w tamtym okresie był Francuz Leopold Delisle (1826–1910)^[3].

W 1819 roku w Niemczech Heinrich Friedrich Karl von Stein powołał towarzystwo – Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde – skupiające grupę historyków-wydawców. Publikowało ono średniowieczne źródła historyczne w serii Monumenta Germaniae Historica, a w wydawanych tekstach źródłowych czy specjalistycznym periodyku ogłaszało studia o kodeksach średniowiecznych. Osiągnięcia członków towarzystwa stały się wzorem dla badaczy w innych krajach^[4].

Definicja i zakres badań

Kodykologia zajmuje się wyłącznie kodeksami literackimi w szerokim tego słowa znaczeniu (nie obejmuje np. ksiąg sądowych). Przedmiotem jej badań są: materiał, forma i treść rękopisu, a także sposób jego powstania (warsztat pracy, budowa kodeksu oraz jego zdobienia)^[5].

We współczesnych studiach nad książką rękopiśmienną wyróżniane są trzy etapy i zakresy badań kodykologii^[6]:

1. Książka rękopiśmienna jako wytwór kultury

Kodeks jest badany i traktowany jak obiekt materialny – jego właściwości wyznaczone są przez: materiał pisarski, techniki tworzenia książki rękopiśmiennej, zapis graficzny – pismo, zdobnictwo, oprawę kodeksu. Badanie książki rękopiśmiennej pod tym kątem pozwala dostrzec i zrozumieć procesy oraz przemiany, które zachodziły w kulturze wieków średnich.

2. Losy książki rękopiśmiennej

Analizuje się zawartość kodeksu, określa jego przeznaczenie, funkcje i sposoby użytkowania, ustala się okoliczności powstania, identyfikuje twórców (kopistów, iluminatorów, introligatorów), fundatorów i pierwszych właścicieli.

3. Książka rękopiśmienna w zbiorach

Bada się i opisuje daną grupę rękopisów, które mogą pochodzić z tego samego warsztatu pisarskiego (skryptorium), księgozbioru lub biblioteki. Celem tych badań jest rekonstrukcja określonego księgozbioru, który został rozproszony lub uległ zniszczeniu.

Kodykologia jest działem rękopisoznawstwa (czasem bywa z nim w szerszym znaczeniu utożsamiana). Nie obejmuje jednak paleografii, którą traktuje się jako odrębną dyscyplinę naukową^[7].

Przypisy

Bibliografia

• Encyklopedia książki. T. 2, K-Z, AnnaA. Żbikowska-Migoń (red.), MartaM. Skalska-Zlat (red.), Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2017, s. 63-65, ISBN 978-83-229-3543-9  (pol.).
• JózefJ. Szymański JózefJ., Nauki Pomocnicze Historii, Warszawa: Wydawnictwa Naukowe PWN, 2004, s. 390, ISBN 83-01-14159-X  (pol.).