Prusy Zachodnie
prowincja | |||||
1773–1824 1878–1922 | |||||
| |||||
Hymn: Westpreußenlied (Hymn Prus Zachodnich) | |||||
Państwo | |||||
---|---|---|---|---|---|
Siedziba | Gdańsk | ||||
Data powstania | 1773 | ||||
Data likwidacji | 1922 | ||||
Powierzchnia | 25,534 km² | ||||
Populacja (1910) • liczba ludności |
| ||||
• gęstość | 56.1 osób/km² | ||||
Tablice rejestracyjne | I D[1] | ||||
Położenie na mapie | |||||
|
Prusy Zachodnie (niem. Provinz Westpreußen) – prowincja państwa pruskiego, powstała na początku 1773, po I rozbiorze Polski i włączeniu koronnych, czyli Pomorza Gdańskiego bez Gdańska- anektowany po II rozbiorze, ziemi chełmińskiej bez Torunia - również anektowany po II rozbiorze, Powiśla, Warmii), wschodnich Kujaw do Królestwa Prus. Dodatkowo obejmowała okręg nadnotecki (Bydgoszcz). Stolicą prowincji został Kwidzyn, a od 1793, po II rozbiorze Gdańsk. W 1905 powierzchnia prowincji wynosiła 25 534,9 km² i zamieszkiwało ją 1 641 936 mieszkańców.
Zmiany terytorialne
Z początku Prusy Zachodnie dzieliły się na dwa departamenty: gdański i kwidzyński[potrzebny przypis], w 1818 przemianowane na rejencje o tych samych nazwach. Po pokoju w Tylży w 1807 obszar prowincji zmniejszył się o tereny wokół Bydgoszczy, Ziemię Chełmińską z Toruniem, które przeszły do Księstwa Warszawskiego, oraz o terytorium Gdańska ogłoszonego wolnym miastem. W 1814 Gdańsk, a w 1815 ziemia chełmińska z Toruniem wróciły do Prus Zachodnich. Odtąd Westpreußen obejmowały ten sam teren (aż do 1918). W latach 1824–1829 funkcjonowała unia personalna między Prusami Zachodnimi i Prusami Wschodnimi, a w 1829 formalnie zjednoczono obie prowincje w jedną prowincję o nazwie Prusy. W 1878 unia została rozwiązana i wrócono do sytuacji z 1823.
W wyniku traktatu wersalskiego od Prus odpadła większa część Pomorza Gdańskiego z ziemią chełmińską, Kociewiem i częścią Kaszub. Przy Niemczech pozostały zachodnie skrawki Westpreußen (powiaty: Wałcz, Złotów i Człuchów), które wraz z pozostałymi przy Niemczech fragmentami prowincji poznańskiej złożyły się na prowincję o nazwie Marchia Graniczna Poznań-Prusy Zachodnie. Wschodnia część prowincji z powiatami Kwidzyn, Sztum, Malbork, Susz i Elbląg została dołączona do Prus Wschodnich i funkcjonowała w ich ramach jako rejencja zachodniopruska. Gdańsk z okolicami został w 1920 ogłoszony wolnym miastem.
W 1938 prowincja Marchia Graniczna Poznań-Prusy Zachodnie została rozwiązana i rozdzielono ją między sąsiednie: Brandenburgię, Śląsk i Pomorze. Powiaty wałecki, złotowski i człuchowski wcielono do prowincji pomorskiej.
W wyniku okupacji niemieckiej 1939–1945 powstał Okręg Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie, nieco większy od prowincji zachodniopruskiej w latach 1815–1918 (doszły powiaty bydgoski, lipnowski, rypiński, wyrzyski oraz miasto Bydgoszcz; poza granicami pozostały powiaty człuchowski, złotowski i wałecki). Obejmował on dużą część przedwojennego województwa pomorskiego (bez powiatów inowrocławskiego, nieszawskiego, szubińskiego i włocławskiego), rejencję zachodniopruską (której przywrócono nazwę: rejencja kwidzyńska) i Wolne Miasto Gdańsk. Na jego czele stał Albert Forster jako gauleiter NSDAP i zarazem Namiestnik Rzeszy. Po 1945 nazwa Prusy Zachodnie wyszła w Polsce z obiegu, choć nadal używana jest w Niemczech na określenie Pomorza Gdańskiego, zamiennie z nazwą Pommerellen[2] (termin Pommern zarezerwowany jest w Niemczech tylko dla dawnej prowincji pomorskiej).
Prowincja posiadała swój hymn, zwany Westpreussenlied, którego twórcami byli P. Felske i H. Hartmann.
Demografia, warunki naturalne i gospodarka
Prusy Zachodnie miały charakter krainy rolniczej – pola uprawne zajmowały 54%, a łąki i pastwiska 18% powierzchni prowincji – i o stosunkowo wyższym zalesieniu (21% powierzchni) niż sąsiadujące prowincje Prus[3]. Również odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie był wyższy niż średnia dla Prus, a wskaźnik urbanizacji niższy[4][5][6].
Około połowy mieszkańców prowincji wyznawało wiarę katolicką, co wynikało przede wszystkim ze zbliżonego odsetka ludności polskiej, przy czym z biegiem lat odsetek katolików rósł i przed końcem XIX wieku przekroczył 50%.[4][5][6].
Rok | Liczba ludności | Liczba ludności mieszkająca w miejscowościach pow. 2 tys. mieszkańców | Odsetek osób wyznania ewangelickiego | Odsetek osób wyznania rzymskokatolickiego | Odsetek osób wyznania żydowskiego | Odsetek osób zatrudnionych w przemyśle i budownictwie | Odsetek osób zatrudnionych w handlu i usługach | Odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie i hodowli zwierząt | Przyrost naturalny |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1875[4] | 1 342 750 | 26,6% | 48% | 49% | 2%, | 18% | 7% | 65% | 15‰ |
1895[5] | 1 494 360 | brak danych | 48% | 50% | 1,5% | 25% | 9% | 66% | 21‰ |
1910[6] | 1 703 474 | 40% | 46% | 52% | 0,8% | 26%[a] | 10%[a] | 64%[a] | 17‰[b] |
Udział ludności mówiącej językiem polskim lub pokrewnym zmieniał się w czasie, spadając z 51,9% w 1819 roku do 35,5 w 1910[7]. Był również zróżnicowany regionalnie, od 0,27 w powiecie elbląskim do 79,44 w lubawskim (w 1905).
Podział administracyjny
Stolicą Prus Zachodnich było miasto Danzig (dziś: Gdańsk). Tworzyły je dwie rejencje: rejencja gdańska (Regierungsbezirk Danzig) oraz rejencja kwidzyńska (Regierungsbezirk Marienwerder)
Rejencja gdańska
1. Powiaty miejskie:
2. Powiaty ziemskie:
- Berent (Kościerzyna)
- Danzig (Gdańsk)
- Danziger Höhe (Gdańskie Wyżyny)
- Danziger Niederung (Gdańskie Niziny)
- Dirschau (Tczew)
- Elbing (Elbląg)
- Karthaus (Kartuzy)
- Marienburg (Westpr.) (Malbork)
- Neustadt i. Westpr. (Wejherowo)
- Preußisch Stargard (Starogard Gdański)
- Putzig (Puck)
Rejencja kwidzyńska
1. Powiaty miejskie:
2. Powiaty ziemskie:
- Briesen (Wąbrzeźno)
- Deutsch Krone (Wałcz)
- Flatow (Złotów)
- Graudenz (Grudziądz)
- Konitz (Chojnice)
- Kulm (Chełmno)
- Löbau (Lubawa)
- Marienwerder (Kwidzyn)
- Rosenberg i. Westpr. (Susz)
- Schlochau (Człuchów)
- Schwetz (Świecie)
- Strasburg i. Westpr. (Brodnica)
- Stuhm (Sztum)
- Thorn (Toruń)
- Tuchel (Tuchola)
Nadprezydenci Prus Zachodnich (1816–1919)
Lata urzędowania | Nadprezydent | Lata życia |
---|---|---|
1816 – 1829 | Theodor Heinrich von Schön | 1773 – 1856 |
1878 – 1879 | Heinrich Karl Julius von Achenbach | 1829 – 1899 |
1879 – 1888 | Karl Adolf August Ernst von Ernsthausen | 1827 – 1894 |
1888 – 1891 | Adolf Hilmar von Leipziger | 1825 – 1891 |
1891 – 1902 | Gustav Heinrich Konrad von Gossler | 1838 – 1902 |
1902 – 1905 | Clemens Gottlieb Ernst von Delbrück | 1856 – 1921 |
1905 – 1919 | Ernst Ludwig von Jagow | 1853 – 1930 |
1919 – 1920 | Bernhard Schnackenburg | 1867 – 1924 |
Od 3 grudnia 1829, do 1 kwietnia 1878 Prusy Zachodnie były połączone z Prusami Wschodnimi.
Wykaz miast 1773–1824 i 1878–1922 (stan ludności na 1 grudnia 1905)
Herb | Miasto | Nazwa niem. 1905 | Ludność 1905 | Rejencja 1905 | Powiat 1905 | Obecna lokacja |
---|---|---|---|---|---|---|
Gdańsk | Danzig | 160 090 | gdańska | Gdańsk-Miasto (Danzig-Stadt) | ||
Elbląg | Elbing | 55 627 | gdańska | Elbląg-Miasto (Elbing-Stadt) | ||
Toruń | Thorn | 43 658 | kwidzyńska | Toruń-Miasto (Thorn-Stadt) | ||
Grudziądz | Graudenz | 35 953 | kwidzyńska | Grudziądz-Miasto (Graudenz-Stadt) | ||
Tczew | Dirschau | 14 184 | gdańska | tczewski (Dirschau) | ||
Malbork | Marienburg | 13 095 | gdańska | malborski (Marienburg) | ||
Kwidzyn | Marienwerder | 11 828 | kwidzyńska | kwidzyński (Marienwerder) | ||
Sopot (miasto od 1901) | Zoppot | 11 800 | gdańska | wejherowski (Neustadt) | ||
Chełmno | Kulm | 11 665 | kwidzyńska | chełmiński (Kulm) | ||
Chojnice | Konitz | 11 014 | kwidzyńska | chojnicki (Konitz) | ||
Starogard Gdański | Preußisch Stargard | 10 485 | gdańska | starogardzki (Preußisch Stargard) | ||
Chełmża | Kulmsee | 10 007 | kwidzyńska | toruński (Thorn-Land) | ||
Iława | Deutsch Eylau | 9531 | kwidzyńska | suski (Rosenberg) | ||
Wejherowo | Neustadt | 8389 | gdańska | wejherowski (Neustadt) | ||
Świecie | Schwetz | 7747 | kwidzyńska | świecki (Schwetz) | ||
Oliwa (miasto 1914–1918) | Oliwa | 7612 | gdańska | Gdańskie Wyżyny (Danziger Höhe) | ||
Wąbrzeźno | Briesen | 7526 | kwidzyńska | wąbrzeski (Briesen) | ||
Wałcz | Deutsch Krone | 7516 | kwidzyńska | wałecki (Deutsch Krone) | ||
Brodnica | Strasburg | 7217 | kwidzyńska | brodnicki (Strasburg) | ||
Kościerzyna | Berent | 6207 | gdańska | kościerski (Berent) | ||
Jastrowie | Jastrow | 5396 | kwidzyńska | wałecki (Deutsch Krone) | ||
Nowe | Neuenburg | 5142 | kwidzyńska | świecki (Schwetz) | ||
Lubawa | Löbau | 5048 | kwidzyńska | lubawski (Löbau) | ||
Prabuty | Riesenburg | 4826 | kwidzyńska | suski (Rosenberg) | ||
Złotów | Flatow | 4164 | kwidzyńska | złotowski (Flatow) | ||
Gniew | Mewe | 4033 | kwidzyńska | kwidzyński (Marienwerder) | ||
Sępólno Krajeńskie | Zempelburg | 3810 | kwidzyńska | złotowski (Flatow) | ||
Lidzbark | Lautenburg | 3806 | kwidzyńska | brodnicki (Strasburg) | ||
Nowe Miasto Lubawskie | Neumark | 3801 | kwidzyńska | lubawski (Löbau) | ||
Debrzno | Preußisch Friedland | 3730 | kwidzyńska | człuchowski (Schlochau) | ||
Człuchów | Schlochau | 3531 | kwidzyńska | człuchowski (Schlochau) | ||
Krajenka | Krojanke | 3465 | kwidzyńska | złotowski (Flatow) | ||
Tuchola | Tuchel | 3448 | kwidzyńska | tucholski (Tuchel) | ||
Tolkmicko | Tolkemit | 3386 | gdańska | elbląski (Elbing-Land) | ||
Skarszewy | Schöneck | 3379 | gdańska | kościerski (Berent) | ||
Susz | Rosenberg | 3259 | kwidzyńska | suski (Rosenberg) | ||
Dzierzgoń | Christburg | 3005 | kwidzyńska | sztumski (Stuhm) | ||
Czarne | Hammerstein | 2992 | kwidzyńska | człuchowski (Schlochau) | ||
Nowy Dwór Gdański (miasto od 1880) | Tiegenhof | 2872 | gdańska | malborski (Marienburg) | ||
Więcbork | Vandsburg | 2836 | kwidzyńska | złotowski (Flatow) | ||
Łasin | Lessen | 2720 | kwidzyńska | grudziądzki (Graudenz-Land) | ||
Nowy Staw | Neuteich | 2648 | gdańska | malborski (Marienburg) | ||
Sztum | Stuhm | 2557 | kwidzyńska | sztumski (Stuhm) | ||
Biały Bór | Baldenburg | 2511 | kwidzyńska | człuchowski (Schlochau) | ||
Kisielice | Freystadt | 2425 | kwidzyńska | suski (Rosenberg) | ||
Kowalewo Pomorskie (miasto do 1833) | Schönsee | 2352 | kwidzyńska | wąbrzeski (Briesen) | ||
Puck | Putzig | 2160 | gdańska | pucki (Putzig) | ||
Człopa | Schloppe | 2130 | kwidzyńska | wałecki (Deutsch Krone) | ||
Tuczno | Tütz | 2120 | kwidzyńska | wałecki (Deutsch Krone) | ||
Mirosławiec | Märkisch Friedland | 2117 | kwidzyńska | wałecki (Deutsch Krone) | ||
Radzyń Chełmiński | Rehden | 2074 | kwidzyńska | grudziądzki (Graudenz-Land) | ||
Biskupiec | Bischofswerder | 2060 | kwidzyńska | suski (Rosenberg) | ||
Górzno | Gorzno | 1601 | kwidzyńska | brodnicki (Strasburg) | ||
Kamień Krajeński | Kamin | 1520 | kwidzyńska | złotowski (Flatow) | ||
Golub | Gollub | 1379 | kwidzyńska | wąbrzeski (Briesen) | ||
Gardeja | Garnsee | 984 | kwidzyńska | kwidzyński (Marienwerder) | ||
Kurzętnik (miasto do 1905) | Kauernik | 825 | kwidzyńska | lubawski (Löbau) | ||
Lędyczek | Landeck | 809 | kwidzyńska | człuchowski (Schlochau) | ||
Hel (miasto do 1872) | Hela | 604 | gdańska | pucki (Putzig) |
Miasta
Populacja największych miast prowincji na przełomie XIX i XX wieku:
miasto | pop. 1890 | pop. 1900 | pop. 1910 | rejencja | województwo w 1771 | źródło | 2014 | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1. | Gdańsk | 120,338 | 140,563 | 170,337 | gdańska | pomorskie | [8] | |
2. | Elbląg | 41,576 | 52,518 | 58,636 | gdańska | malborskie | [9] | |
3. | Toruń | 27,018 | 29,635 | 46,227 | kwidzyńska | chełmińskie | [10] | |
4. | Grudziądz | 20,385 | 32,727 | 40,325 | kwidzyńska | chełmińskie | [11] |
Zobacz też
Uwagi
Przypisy
- ↑ VonV. Preussen VonV., Pruski Horyzont: Przedwojenne tablice rejestracyjne w Prusach [online], Pruski Horyzont, 18 lutego 2015 [dostęp 2024-04-24] .
- ↑ Alpen-Adria-Universität Klagenfurt – Enzyklopädie des europäischen Ostens: Pommern (Landschaft). eeo.aau.at. [dostęp 2021-07-03]. (niem.).
- ↑ Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1900. Berlin: von Puttkammer &Muhlbrecht, 1900, s. 21.
- ↑ a b c Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1880. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1880, s. 1,6,13,15,16.
- ↑ a b c Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1900. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1900, s. 1,4,8-9,11.
- ↑ a b c Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1914. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1914, s. 1,5,9,18–19,20.
- ↑ Leszek Belzyt: Sprachliche Minderheiten im preußischen Staat 1815–1914. Marburg: 1998, s. 17.
- ↑ Informationsseite - DENIC eG [online], www.verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-12-25] (niem.).
- ↑ Informationsseite - DENIC eG [online], www.verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-16] (niem.).
- ↑ Informationsseite - DENIC eG [online], www.verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2013-07-01] (niem.).
- ↑ Informationsseite - DENIC eG [online], www.verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-09-30] (niem.).
Bibliografia
- Sebastian Haffner: Prusy bez legendy: Zarys dziejów. Warszawa: Oficyna Historii XIX i XX wieku, 1996. ISBN 83-905989-3-0.
Linki zewnętrzne
- Haushaltspläne der Stadtgemeinde Thorn für 1908–1919 Kopia w KPBC
- p
- d
- e
Rejencja gdańska Regierungsbezirk Danzig |
| ||||
---|---|---|---|---|---|
Rejencja kwidzyńska Regierungsbezirk Marienwerder |
|
- p
- d
- e
1815 |
|
---|---|
1822–1850 |
|
1867 |
|
1919–1920 |
|
1922 |
- p
- d
- e
- p
- d
- e
Rosja (Zabór rosyjski) |
| ||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Prusy (Zabór pruski) |
| ||||||||||||
Austria (Zabór austriacki) |
| ||||||||||||
Protektorat Austrii, Prus i Rosji (1815–1846) |
- SNL: Vest-Preussen
- Catalana: 0052910