Księstwo oświęcimskie

Księstwo Oświęcimskie

Herzogtum Auschwitz

1315–1564
Herb
Stolica	Oświęcim
Pierwszy książę	Władysław I oświęcimski
Ostatni książę	Jan IV
Zależne od	Królestwo Czech (1327–1348) Kraje Korony Czeskiej (1348–1457) Jagiellonowie (1457–1564)
podział księstwa cieszyńskiego	1315
Wcielenie do Królestwa Polskiego	1564
księstwo oświęcimskie
Multimedia w Wikimedia Commons

Księstwo oświęcimskie (niem. Herzogtum Auschwitz) – dawne księstwo ze stolicą w Oświęcimiu, przynależące jako lenno wpierw do Królestwa Czech, a następnie w latach 1457–1564 do Jagiellonów, po 1563 do Królestwa Polskiego.

Historia

Powstało około 1315, w wyniku podziału księstwa cieszyńskiego. Od późnego XIII wieku trwała na jego terenie jeszcze wielka akcja osadnicza, tzw. łanowo-czynszowa, a nad rzeką Białą, graniczną z księstwem cieszyńskim, powstała prawdopodobnie bielsko-bialska wyspa językowa, zasilona później przez kolejne fale osadnictwa z krajów germańskich.

W 1327 książę oświęcimski Jan I Scholastyk złożył hołd lenny królowi Czech, Janowi Luksemburgowi, stając się lennikiem Korony Czeskiej. W dokumencie lennym wystawionym 24 lutego w Bytomiu jako znajdujące się na terenie księstwa wymieniono miasta na prawie zachodnim (średzkim): Oświęcim (Osswencin), Zator (Zathor); oraz miasteczka oppida: Kęty (Kant), Żywiec (Zipscha), Wadowice (Wadowicz) i Spytkowice (Spitkowicz)^[1].

Wiek XV, po wybuchu wojen husyckich, charakteryzował się m.in. wysokim stopniem rozbójnictwa, co doprowadziło do ruchów migracyjnych i opustoszenia niektórych wsi. W 1433 wojska księstwa oświęcimskiego wraz z wojskami księstwa raciborskiego i księstwa karniowskiego pokonały podczas bitwy żorskiej wojska księstwa głogówecko-prudnickiego, sprzymierzonego z husytami.

W 1445 roku doszło do podziału księstwa, w wyniku czego z wydzielenia części ziem księstwa oświęcimskiego powstało księstwo zatorskie we władaniu Wacława I. 19 marca 1454 roku Jan IV złożył hołd lenny królowi Polski, Kazimierzowi Jagiellończykowi, a 21 lutego 1457 roku sprzedał mu swoje księstwo za 50 tys. kop groszy praskich^[2][3]. Książę sprzedał dwa miasta Oświęcim i Kęty, dwa zamki książęce w Oświęcimiu i Wołek oraz 45 wsi^[4]: Bielany, Łęki, Babice, Lipnik, Osiek, Brzeszcze, Monowice, Dwory, Stara Polanka, Nowa Polanka, Włosienica, Poręba, Grojec, Sparowicze^[5], Nidek, Witkowice, Głębowice, Bulowice, Czaniec, Malec, Kańczuga, Nowa Wieś, Roczyny, Broszkowice, Brzezinka, Rajsko, Franciszowice, Przecieszyn, Skidziń, Wilczkowice, Wilamowice, Hecznarowice, Bujaków, Kozy, Mikuszowice, Pisarzowice, Hałcnów, Biertułtowice, Komorowice, Żebracz, Bestwina, Dankowice, Stara Wieś, Jawiszowice, Harmęże. W dokumencie tym zostały pominięte miejscowości wokół Żywca, a przyczyny tego nie zostały jednoznacznie wyjaśnione z powodu braku wystarczających źródeł^[6]. Zapewne nie doszło do ich sprzedaży w tym czasie.

Odtąd zwierzchnikiem księstwa stał się mianowany przez polskiego króla starosta; szlachta zachowała odrębne prawa, z własnym sejmem i prawodawstwem. W 1564 roku księstwa oświęcimskie i zatorskie wcielono do Królestwa Polskiego, równocześnie przyłączono je do województwa krakowskiego, jako powiat śląski^[7]. Według dwóch dokumentów służących administracji do ściągania podatków: oblaty taryfy łanowej z 1673 oraz taryfy podatkowej Rzeczypospolitej z 1772 roku wynika, że obszar księstw Oświęcimia i Zatora (czyli powiatu śląskiego) liczył łącznie 7 miast (w międzyczasie założono miasta Biała i Zebrzydów) oraz 241 włości z ludnością liczącą 164 577^[8].

Po I rozbiorze Polski (1772) tereny dawnego księstwa oświęcimskiego przypadły monarchii austriackiej, wchodząc w skład ziem odtąd nazywanych w skrócie jako Galicja. Uwzględniając dawne księstwo, oficjalna nazwa tej części zaboru austriackiego po III rozbiorze brzmiała: Królestwo Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim i Księstwami Oświęcimia i Zatora. W latach od 1820 do 1850 na mocy patentu Franciszka I ziemie dawnego księstwa oświęcimsko-zatorskiego wyłączono z kraju koronnego Galicji i Lodomerii i włączono je do posiadłości czesko-morawskich, co oznaczało inkorporację do Związku Niemieckiego^[9], jednak administracyjnie były nadal częścią Galicji^[10].

W 1918 roku tereny dawnego Księstwa Oświęcimskiego znalazły się w granicach odrodzonej Polski jako część województwa krakowskiego.

W czasie niemieckiej okupacji (1939–1945) ziemie te zostały prawie w całości wcielone do Rzeszy Wielkoniemieckiej i należały do powiatów Bielitz (Bielsko) i Saybusch (Żywiec) w rejencji katowickiej w prowincji Śląsk (Provinz Schlesien), zaś od 1941 do prowincji Górny Śląsk (Provinz Oberschlesien).

W latach 1945–1975 tereny znajdowały się ponownie w województwie krakowskim, następnie Oświęcim został włączony do województwa bielskiego, a Brzeszcze katowickiego. Po reformie administracyjnej z 1999 ziemie dawnego księstwa oświęcimskiego znajdują się w województwie małopolskim (z czego większa część w powiatach oświęcimskim i wadowickim) i śląskim (wschodnia część powiatu bielskiego i powiat żywiecki).

Mapy

• 
  Księstwa oświęcimskie i zatorskie – mapa Abrahama Orteliusa z 1603
• 
  Księstwo oświęcimskie w granicach Korony Królestwa Polskiego – mapa Wacława Grodzieckiego z 1592
• 
  Księstwa oświęcimskie i zatorskie – mapa z 1659
• 
  Mapa Królestwa Galicji i Lodomerii z 1775 roku, na kolorowym tle zaznaczono: czerwony — Księstwo oświęcimskie
• 
  Zmiany granic w średniowieczu w związku z księstwem oświęcimskim
• 
  Księstwa oświęcimskie i zatorskie

Zobacz też

• podział administracyjny I Rzeczypospolitej

Przypisy

Bibliografia

• Paweł Mostowik: Z dziejów Księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego XII-XVI w. Toruń: 2005. ISBN 83-7441-175-9.brak strony w książce
• Krzysztof Rafał Prokop: Księstwa oświęcimskie i zatorskie wobec Korony Polskiej w latach 1438–1513. Dzieje polityczne. Kraków: PAU, 2002. ISBN 83-88857-31-2.
• Jan, Książę oświęcimski składa hołd lenny królowi Czech, Bytom 1327, Archiv Koruny české 2, Catalogus 1158-1346 (ed. Koss): Akt hołdu 1327
• Ignacy Rychlik: Księstwa oświęcimskie i zatorskie
• Rudolf Rauscher(inne języki): Praga 1931: Soudní knihy osvětimské a zátorské z r. 1440-1562 [Księgi sądowe oświęcimskie i zatorskie z lat 1440–1562]
• Kazimierz IV król Polski zawiera z Januszem księciem oświęcimskim szczegółowy układ
• Kazimierz IV król Polski zawiera z Januszem księciem oświęcimskim pokój wieczysty i przymierze
• Janusz książę oświęcimski sprzedaje księstwo oświęcimskie Kazimierzowi IV królowi polskiemu
• Janusz książę oświęcimski poświadcza, że otrzymał zapłatę od Kazimierza IV króla polskiego
• Janusz książę oświęcimski zobowiązuje się poświadczyć przed królem Czech sprzedaż Księstwa Oświęcimskiego
• Roman Rybarski: Gospodarstwo Księstwa Oświęcimskiego w XVI wieku.[w] Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Historyczno-Filozoficzny. Serya II. 1932. Tom 43. Nr. 1-5
• Feliks Jan Szczęsny Morawski: Sądecczyzna za Jagiellonów z miasty spiskiemi i księstwem oświęcimskiem, Kraków 1865
• „Jan Nepomucen Gątkowski-Rys dziejów księstwa oświęcimskiego i zatorskiego”

Linki zewnętrzne

• Dokument inkorporacja księstwa do Polski 23.03.1563. pther.eu. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-06)].
• Marian J. Ptak: Kilka uwag o ustroju politycznym księstw oświęcimskiego i Zatorskiego do 1563 roku