Rzeki na Węgrzech

Obecnie wszystkie rzeki na Węgrzech należą do zlewiska Morza Czarnego. Niegdyś na terenie Węgier istniał również duży obszar bezodpływowy (o powierzchni ponad 5 tys. km²), którego wody trafiały do wówczas endoreicznego jeziora Balaton, jednak w wyniku uregulowania górnego biegu rzeki Sió w październiku 1863 roku, stał się on częścią dorzecza Dunaju^[1][2] .

Całe terytorium Węgier znajduje się w dorzeczu Dunaju. Mimo że jest on jedyną rzeką główną przepływającą przez ten kraj, sieć rzeczna Węgier, składająca się z drugiej pod względem długości rzeki Europy oraz jej dopływów, jest stosunkowo gęsta i dobrze rozwinięta^[3].

Najdłuższe rzeki Węgier

Poniższa tabela przedstawia 10 najdłuższych rzek płynących przez teren Węgier.

Lp.	Rzeka	Długość w granicach Węgier (km)	Długość (km)	Komitaty	Recypient
1.	Cisa (Tisza)	597[4]	966[5]	Szabolcs-Szatmár-Bereg,  Borsod-Abaúj-Zemplén,  Hajdú-Bihar,  Jász-Nagykun-Szolnok,  Heves,  Bács-Kiskun,  Csongrád-Csanád	Dunaj
2.	Dunaj (Duna)	417[6][7]	2857[3]	Győr-Moson-Sopron,  Komárom-Esztergom,  Pest,  Budapeszt,  Fejér,  Bács-Kiskun,  Tolna,  Baranya	Morze Czarne
3.	Raba (Rába)	188[8]	311[9]	Vas,  Győr-Moson-Sopron,  Veszprém	Dunaj
4.	Zagyva	179	179[10]	Nógrád,  Heves,  Jász-Nagykun-Szolnok,  Pest	Cisa
5.	Hortobágy-Berettyó	167	167[11]	Szabolcs-Szatmár-Bereg,  Hajdú-Bihar,  Jász-Nagykun-Szolnok,  Békés	Keresz
6.	Ipola (Ipoly)	143[12]	212[9] [13]	Nógrád,  Pest	Dunaj
7.	Drawa (Dráva)	133[14]	749[15]	Somogy,  Baranya	Dunaj
8.	Keresz (Körös)	129	129[16]	Békés,  Jász-Nagykun-Szolnok,  Csongrád-Csanád	Cisa
9.	Zala	126[a][17]	126[18]	Vas,  Zala,  Somogy	jezioro Balaton
10.	Sajó	125[19]	229[20]	Borsod-Abaúj-Zemplén	Cisa

Rzeki Węgier o największej powierzchni zlewni

Powierzchnia Węgier liczy około 90 030 km² i w całości znajduje się w dorzeczu Dunaju. W jego obrębie można wyróżnić wiele zlewni dopływów tej rzeki, wśród których mocno wyróżnia się zlewnia Cisy, zajmująca ponad połowę terytorium Węgier (powyżej 46 tys. km²). Ponadto niektóre węgierskie rzeki odprowadzające wodę z rozległych obszarów, jak np. Drawa czy Marusza, nie mają rozbudowanej sieci dopływów na terenie Węgier, a większa część ich zlewni znajduje się często poza granicami tego kraju.

Lp.	Rzeka	Powierzchnia zlewni (km²)		Udział węgierskiej powierzchni zlewni[b] (%)
		Na Węgrzech	Całkowita
1.	Dunaj	90 030[21]	801 463	11,6
2.	Cisa	46 213[22]	157 186	29,4
3.	Sió	14 728[23]	14 728	100
4.	Keresz	12 942[24]	27 537	47,0
5.	Raba	6847[9]	11 327	60,4
6.	Drawa	6154[14]	40 154	15,3
7.	Hortobágy-Berettyó	5771[24]	5771	100
8.	Zagyva	5578[24]	5578	100
9.	Sajó	5545[24]	12 708	43,6
10.	Szybki Keresz	3248[25]	9211	35,3

Rzeki Węgier o największym przepływie

Wiele rzek o dużych wielkościach przepływu na terenie Węgier, przez znaczną część swojego biegu płynie poza granicami tego kraju^[26] . Dobrym tego przykładem jest m.in. Marusza, która, choć zajmuje 4. miejsce wśród węgierskich rzek o największym przepływie, liczy na terenie Węgier niecałe 50 km, a wielokrotnie dłuższy jej odcinek znajduje się na obszarze Rumunii.

Lp.	Rzeka	Średnia wielkość przepływu[27] (m³/s)	Miejsce pomiaru
1.	Dunaj	2350	Budapeszt
2.	Cisa	820[28]	Segedyn
3.	Drawa	653	Aljmaš[c][d]
4.	Marusza (Maros)	155	Makó
5.	Mura	154,8	Gornja Radgona[c]
6.	Bodrog	115	Streda nad Bodrogom[e]
7.	Samosz (Szamos)	114	Satu Mare[f][g][29]
8.	Keresz	100[30]	Gyomaendrőd
9.	Sajó	65,6	Ónod
10.	Sió	39	Siófok

Charakterystyka

Wiele węgierskich rzek meandruje zarówno w środkowym, jak i dolnym biegu, jednak część z nich została uregulowana działalnością człowieka. Po regulacji długość rzek takich jak Cisa została skrócona nawet o kilkaset kilometrów^[31], czego skutkiem jest duża liczba starorzeczy w dolinach Dunaju, Cisy i Drawy^[32]. Ponadto pomiędzy największymi rzekami i wzdłuż niektórych płynących przez tereny bagienne, utworzono kanały żeglugowe (węg. csatorna), takie jak Keleti-főcsatorna, łączący Cisę z Berettyó, czy Dunavölgyi-főcsatorna, prowadzący wody wzdłuż Dunaju w regionie Międzyrzecza Dunaju i Cisy^[33]. Największe zagęszczenie sieci rzecznej występuje na terenach nizinnych Kotliny Panońskiej (Mała i Wielka Nizina Węgierska)^[34]. W obrębie Karpat i Kraju Zadunajskiego sieć rzeczna jest bardziej skąpa, a ponadto przez obszary te nie płynie wiele rzek o znaczących wielkościach przepływu.

Geneza

W neogenie niemal na całym obszarze dzisiejszych Węgier rozciągało się zamknięte Morze Panońskie. Największą rzeką uchodzącą do niego był Dunaj, którego ujście znajdowało się wówczas na południu obecnego Kraju Zadunajskiego, a w dolnym biegu jego wody płynęły wzdłuż obecnej doliny Drawy. W późnym pliocenie, w wyniku fałdowań orogenezy alpejskiej Morze Panońskie zaczęło stopniowo zanikać, formując dzisiejszy teren Kotliny Panońskiej, a Dunaj zmienił bieg w północno-zachodnich Węgrzech na zbliżony do obecnego^[35] . Powstał wówczas m.in. przełom Dunaju w okolicy Wyszehradu, poza tym na terenie Wielkiej i Małej Niziny Węgierskiej ukształtowały się doliny dużych rzek odprowadzających wodę z Alpidów, jak na przykład najobszerniejsza dolina Cisy czy doliny mniejszych rzek, takich jak Keresz lub Raba^[36] . Niektóre fragmenty rzek były modyfikowane tektonicznie jeszcze w czwartorzędzie, czego dobrym przykładem jest odcinek Dunaju przecinający Węgry południkowo, z północy na południe^[37] .

Ochrona przeciwpowodziowa i energia wodna

W celu zapobiegania powodziom, które wielokrotnie w historii występowały na obszarze Kotliny Panońskiej (w przypadku Węgier głównie w dolinach Cisy i Dunaju)^[38] , w procesie regulacji koryt rzecznych utworzone zostały sztuczne zbiorniki wodne, jak na przykład Tisza-tó^[39]. Kolejnym ważnym elementem systemu ochrony powodziowej na Węgrzech są stworzone w wyniku działalności człowieka obszary zalewowe (szczególnie w środkowym biegu Cisy). Łączny obszar wszystkich teras zalewowych na terenie Węgier, powstałych zarówno naturalnie, jak i poprzez działalność ludzką, wynosi około 21 200 km² (niemal 23% powierzchni kraju)^[40]. Zmiana podejścia do ochrony przeciwpowodziowej nastąpiła wskutek katastrofalnych wezbrań w latach 1997, 1999, 2000 i 2001, po których odstąpiono od hydrotechnicznej regulacji rzek na rzecz zwiększania pojemności retencyjnej dolin i ochrony ich walorów przyrodniczych^[41].

Hydroelektrownie nie mają dużego udziału w produkcji energii na Węgrzech^[42]. W 2015 roku całkowita moc wytwarzana przez elektrownie wodne wynosiła około 57 MW, z czego prawie połowa (28 MW) została uzyskana przez elektrownię w Kisköre z zaporą na Cisie. Elektrownią wodną, która generowała wówczas drugą największą moc (12,9 MW) jest tama w Tiszalök, korzystająca z przepływu wód tej samej rzeki. Pozostałe elektrownie, umiejscowione m.in. na Kereszu, Rabie czy Hornadzie, nie przekroczyły 3 MW produkowanej mocy^[43][44].

Żegluga śródlądowa

Na obszarze Węgier spławnych jest 1864 km dróg wodnych^[45]. Najważniejsze z nich to Dunaj, Cisa, a także Drawa, spośród których największą rolę odgrywa Dunaj, będący częścią VII Paneuropejskiego Korytarza Transportowego^[46]. Mimo to, na węgierskich szlakach wodnych niewielki jest udział transportu ładunków (ok. 8–10% na Dunaju i niecałe 2% na Cisie). Najistotniejsze z punktu widzenia transportu towarowego są porty śródlądowe w Dunaújváros i Csepel, gdzie wymiana handlowa w 2019 roku przekroczyła 1 mln ton, a także porty w Baja, Mohaczu, Komárom i port Győr-Gönyű^[47]. Dużo większe znaczenie ma transport pasażerski, średnio w ciągu roku w komunikacji śródlądowej na Węgrzech uczestniczy około 7,5 mln pasażerów, spośród których większość korzysta z promów^[40].

Jakość wód

Według danych z międzynarodowego planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Dunaju z roku 2015 większość jednolitych części wód rzecznych była w umiarkowanym stanie ekologicznym^[48] .

Obszary źródłowe

Większość rzek płynących przez teren Węgier ma swoje źródła w Alpach, Karpatach lub niewysokich wzniesieniach Kotliny Panońskiej^[49] . Jedynym wyjątkiem od tej reguły jest Dunaj, którego źródła znajdują się w niemieckim Schwarzwaldzie^[50][51] . Nie licząc tej rzeki oraz Drawy (ze źródłami we Włoszech), a także licznych cieków biorących swój początek na terenie Węgier, wszystkie rzeki przepływające przez ten kraj mają źródła na obszarze 5 państw: Słowacji, Ukrainy i Rumunii na północy i wschodzie^[52], a także Słowenii oraz Austrii na zachodzie Węgier^[40].

Wschodnia część kraju

W północno-wschodnich Węgrzech dominują rzeki wypływające ze stoków Wewnętrznych i Centralnych Karpat Zachodnich, takie jak Ipola (źródła w Rudawach Weporskich)^[53]  czy Hornad (źródła w Niżnych Tatrach)^[54] . Ponadto wiele rzek w zlewni górnego i środkowego biegu Cisy, jak również sama Cisa, ma źródła w Karpatach Wschodnich, czego dobrym przykładem jest Bodrog, który powstaje z połączenia rzek Ondawy (ze źródłami w Beskidzie Niskim)^[55] i Latoricy (źródła w Beskidach Połonińskich)^[56] [57]. W miejscu tym należy również wspomnieć o szczególnym przypadku Maruszy, której źródła zlokalizowane są w Wewnętrznych Karpatach Wschodnich, sama rzeka przepływa przez Siedmiogród, a także tworzy przełom między Górami Zachodniorumuńskimi i Karpatami Południowymi, następnie oddając wody Cisie w jej dolnym biegu, w południowo-wschodnich Węgrzech^[58]. Pozostałe rzeki płynące przez obszar Węgier na wschód od Cisy, mają swoje źródła w Górach Zachodniorumuńskich, jak na przykład Berettyó (źródła w górach Seș)^[59], lub, w przypadku wielu mniejszych rzek i strumieni, na terenie Wielkiej Niziny Węgierskiej.

Środkowa część kraju

W przypadku środkowych Węgier, najdłuższe rzeki (skupione na północy regionu), jak przykładowo Zagyva, wypływają z węgierskich Karpat, w szczególności z Czerhatu, Mátry, a także Gór Bukowych^[60]. Przez środkową i południową część obszaru, położoną w stosunkowo wąskim Międzyrzeczu Dunaju i Cisy, płynie niewiele rzek, a większość z nich ma bardzo małe wartości przepływu. Jest to spowodowane znaczną płaskością terenu między Cisą i Dunajem oraz niedużą powierzchnią zlewisk cieków, które przepływają przez tamten region^[24] .

Zachodnia część kraju

Najdłuższe rzeki w zachodnich Węgrzech mają źródła w Alpach Wschodnich. Przykładowo, Drawa wypływa z włoskich Dolomitów^[61], a źródła jej najdłuższego dopływu, Mury, znajdują się w masywie Wysokich Taurów^[62] . Mimo to, większość rzek w regionie zachodnich Węgier (głównie dopływy Dunaju, Drawy oraz Raby) ma swoje źródła na terenie Średniogórza Zadunajskiego, Wysoczyzn Zadunajskich i Kotliny Zadunajskiej. Rzeki takie jak Marcal (źródła w Lesie Bakońskim)^[63] czy Kapos (źródła w Kotlinie Zadunajskiej) cechują się zdecydowanie większą długością i przepływem w porównaniu do cieków wodnych wypływających z obszaru Wielkiej Niziny Węgierskiej^[64][65].

Lista większych węgierskich rzek

Dorzecze Dunaju

• Dunaj
  • Dunaj Moszoński
    • Litawa
    • (Rábca(inne języki))
      • Répce(inne języki)
    • Raba
      • Lafnitz
      • Pinka
      • Gyöngyös(inne języki)
      • Marcal
  • (Concó(inne języki)
  • Által-ér(inne języki)
  • Ipola
  • Szentendrei-Duna(inne języki)
  • Ráckevei-Duna(inne języki)
  • Sió
    • Sárvíz (dopływ Cisy)(inne języki)
      • Séd(inne języki)
    • Kapos
      • Koppány(inne języki)
  • Drawa
    • Mura
      • Kerka(inne języki)
        • Cserta(inne języki)
        • Lendva(inne języki)
    • Rinya(inne języki)
    • Fekete-víz(inne języki)
  • Cisa
    • Túr
    • Samosz
    • Kraszna
    • Bodrog
      • Roňava
    • Sajó
      • Szinva(inne języki)
      • Bodva
      • Hornad
    • Hejő(inne języki)
    • Eger (dopływ Cisy)(inne języki)
    • Zagyva
      • Tarna(inne języki)
      • Galga
    • Keresz
      • Biały Keresz
      • Czarny Keresz
      • Szybki Keresz
        • Berettyó
      • Hortobágy-Berettyó
    • Marusza

Zlewisko jeziora Balaton

• Zala
  • Górna Válicka(inne języki)
  • Sárvíz (dopływ Zali)(inne języki)
  • Nádas(inne języki)
• Eger (Veszprém)(inne języki)

Zobacz też

• Geografia Węgier

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• HunfalvyH. János HunfalvyH., Egyetemes földrajz különös tekíntettel a néprajzi viszonyokra, Budapeszt: Az "Athenaeum" r. társulat kiadása, 1886 .
• BárányB. Lászlóné BárányB., Magyar nagylexikon XV, Budapeszt: majd Magyar Nagylexikon Kiadó Rt., 2002, ISBN 963-9257-14-1 .
• JohnJ. Chilton JohnJ., Second Assessment of transboundary rivers, lakes and groundwaters, Genewa: United Nations Publications, 2011, ISBN 978-92-1-117052-8 .
• AttilaA. Szilágyi AttilaA., JELENTŐS VÍZGAZDÁLKODÁSI PROBLÉMÁK. 1-8 Ipoly tervezési alegység, Budapeszt: Közép-Duna-völgyi Vízügyi Igazgatóság, 2015 .
• MiklósM. Szalay MiklósM., Preparation of the Drava River Framework. Analysis of the International Drava River Corridor, Maribor: National Institute for Environment; Department of Water Resources Management, 2014 .
• BalázsB. Duray BalázsB., A Körösök Völgye Natúrpark. Szakmai dokumentáció, Békéscsaba 2014 .
• PeterP. Kobor PeterP., Adatok a Zala folyó középső szakaszának makrogerinctelen faunájához, Keszthely 2016 .
• ICPDR, Danube River Basin District. Part A - Roof report, Wiedeń: International Commission for the Protection of the Danube River, 2004 .
• MTDEWD, RBMP in the Hungarian part of the Tisza Basin, Kijów: Middle-Tisza District Environmental and Water Directorate, 2010 .
• ICPDR, Analysis of the Tisza River Basin 2007, Wiedeń: International Commission for the Protection of the Danube River, 2008 .
• MitruţM. Tentiş MitruţM., Transboundary Floods: Reducing Risks Through Flood Management, Springer, 2006 .
• MezősiM. Gábor MezősiM., Magyarország természetföldrajza, Akadémiai Kiadó, 2015, ISBN 978-963-05-8976-5 .
• WeiW. Chu WeiW., The Danube Corridor Hypothesis and the Carpathian Basin: Geological, Environmental and Archaeological Approaches to Characterizing Aurignacian Dynamics, Journal of World Prehistory, 2018 .
• JarmilaJ. Makovinska JarmilaJ., Tisza River Basin Characterization Report on Surface Water, 2018 .
• DejanD. Radivojević DejanD., On the formation and evolution of the Pannonian Basin: Constraints derived from the structure of the junction area between the Carpathians and Dinarides, Tectonics, 2012 .
• AttilaA. Takács AttilaA., Review of Historic Floods in Hungary and the Extent of Flooded Areas in Case of Levee Failures, Kingston 2014 .
• ICPDR, The Danube River Basin District Management Plan – Update 2015 [online], 2015 .
• AleksandrA. Prochorow AleksandrA., Wielka Encyklopedia Radziecka, wydanie trzecie, tom 4, 1978 .
• KerstinK. Sundseth KerstinK., Natura 2000 w regionie alpejskim, Luksemburg: Urząd Publikacji Unii Europejskiej, 2010 .
• KárolyK. Stelczer KárolyK., Az Ipoly. Magyarország Hidrológiai Atlasza. I.: Folyóink vízgyűjtője: 8., Budapeszt: Vízgazdálkodási Tudományos Kutató Intézet, 1961 .
• FrisnyákF. Sándor FrisnyákF., Földrajzi Értesítő, Budapeszt: A Csillagászati és Földtudományi Kutatóközpont Földrajztudományi Intézetének folyóirata, 2009 .
• MŽPSR, Plán manažmentu povodňového rizikavčiastkovom povodí Bodrogu, Ministerstvo životného prostredia Slovenskej republiky, 2014 .
• RudolfR. Hornich RudolfR., 10 Jahre Ständige österreichisch-slowenische Kommission für die Mur, Lublana: Ständige österreichisch-slowenische Kommission für die Mur, 2001 .