Kopalnia Węgla Kamiennego Łagiewniki

Kopalnia Węgla Kamiennego Łagiewniki

Kopalnia Florentine, niemiecka pocztówka z ok. 1920 roku, widoczne szyby Redensblick I i Redensblick II
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Data założenia	1822
Data likwidacji	1 lipca 1971 (konsolidacja z KWK Rozbark)[1]
Zatrudnienie	2680 (1970)[2]
Położenie na mapie Bytomia KWK Łagiewniki, Szyb Rycerski I
Położenie na mapie Polski KWK Łagiewniki, Szyb Rycerski I
Położenie na mapie województwa śląskiego KWK Łagiewniki, Szyb Rycerski I
50°20′01,1″N 18°55′12,4″E/50,333639 18,920111
Multimedia w Wikimedia Commons

Kopalnia Węgla Kamiennego Łagiewniki (Florentyna^[3] , niem. Florentine, Florentinengrube) – kopalnia węgla kamiennego, która istniała jako samodzielna jednostka od około 1822 roku do 1 lipca 1971 roku. Znajdowała się w Łagiewnikach i częściowo w Rozbarku, dzielnicach Bytomia.

1 lipca 1971 roku włączona do kopalni Rozbark^[4], która z kolei została zlikwidowana w 31 lipca 2004 roku^[5] .

Obszar górniczy kopalni po konsolidacji wynosił 3,95 km²^[1] i obejmował poza obszarami leśnymi również filar łagiewnicki^[6].

Historia

Od powstania kopalni do 1914 roku

Na początku XIX wieku Żyd Salomon Isaac, sprowadzony na Górny Śląsk przez Friedricha Wilhelma von Redena odkrył duże złoża węgla m.in. w okolicach Łagiewnik^[7] . Pierwsze wiercenia poszukiwawcze na terenie późniejszej kopalni Łagiewniki miały miejsce ok. 1815 roku^[8]. Obok węgla natrafiono również na występowanie galeny^[9] .

W 1820 zbudowano szyb Schwerin^[8] (miał około 38 m głębokości), który znajdował się na terenie huty żelaza Hubertus^[10] . Kopalnia powstała już w 1822 roku^[11] pod nazwą Florentine i była własnością rodu von Donnersmarcków^[12]. Nadanie pierwszych pól górniczych Florentine nastąpiło 21 grudnia 1824 roku, co uznaje się za oficjalną datę rozpoczęcia działania kopalni z racji usankcjonowania statusu prawnego^[12]. Wielkość pól sięgała 2 108 322 m²^[12]. Do 1825 wydrążono szyby: Leonard, Hoffnung, Detlev, Schalscha, Waldemar^[8]. Węgiel początkowo wydobywano z niemal poziomych pokładów: Florentyna, Franciszek, Maria i Valesca. Dwa ostatnie pokłady były obsługiwane przez wyciąg parowy głębokim na około 77 m szybem Schalscha.

Po Donnersmarckach zakład przejął Franz von Winckler i jego żona Maria^[11]; była to wówczas największa i najwydajniejsza kopalnia należąca do von Wincklerów^[13]. Inwestycje poczynione w tym czasie to wydrążenie otworu wiertniczego przy szybie Schwerin sięgającego warstw siodłowych w 1837 roku oraz wykonanie otworu wiertniczego do poziomu 230 m w 1847 roku^[14]. Wzmożenie działań górniczych nastąpiło po nadaniu kolejnych pól górniczych Bernhard 28 grudnia 1841 roku i 11 stycznia 1842 roku, mających łączną powierzchnię 187 963 m² i pola Redensblick na terenie tzw. dóbr Rycerskich, nadanego 1 grudnia 1855 roku, mającego powierzchnię 157693 m²^[14]. Kolejne wiercenia wykazały obecność 11 pokładów węglowych na polu Redensblick. W południowej części przygotowano kolejne nowe głębokie poziomy, co przyczyniło się do pogłębienia szybu Grundmann do głębokości ok. 87 m^[14]. W latach 1844, 1855, 1857 i 1865 wykonano kilka szybów wentylacyjnych do pokładu Valesca^[14].

Odwadnianie kopalni wykonywano przy pomocy parowego kunsztu wodnego – od 1838 roku zastosowano do odwadniania maszynę wysokociśnieniową, wówczas jedną z dwóch tego typu na całym Śląsku^[15]. Urobek trafiał kolejką konną głównie do pobliskiej huty żelaza Hubertus oraz huty cynku Marienwunsch. Wydobycie w 1859 roku wynosiło ponad 52 tys. ton, przy załodze liczącej 329 osób^[16] . 14 lutego 1870 za sprawą zezwolenia Wyższego Urzędu Górniczego we Wrocławiu nastąpiło połączenie nadanych wcześniej pól górniczych Florentyna, Bernhard i Redensblick^[14]. W 1870 roku rozpoznano również złoże dobrej jakości węgla koksowego^[17]. Eksploatację pokładu węgla koksowego i gazowego rozpoczęto w 1873 roku^[11].

Wykres wielkości wydobycia węgla kamiennego w latach 1830–1890 (w tysiącach ton)^[18]  [1830]^[16]  [1859]^[14] [1870-1890]^[19]:

Połączona kopalnia otrzymała nowe pola górnicze: König XV (nadane 24 lutego 1875 roku, o powierzchni 119167 m²), wydzierżawione od kopalni „Paulus-Hohenzollern” pole Florentinchen (nadane 4 września 1891 roku), należące wcześniej do kopalni „Król” pole Florentine-Erweiterung (nadane 14 września 1899 roku, o powierzchni 459 979 m²) oraz Friede (nadane w 1903 roku)^[19]. Obszar górniczy ok. 1936 roku wynosił 6 472 781 m²^[11]. W 1881 miał miejsce pożar na kopalni, który wyrządził poważne szkody i odbił się znacząco na wielkości wydobycia^[11].

W 1889 nastąpił spadek wydobycia w wyniku kolejnego dużego pożaru^[20].

Dynamiczny wzrost produkcji na przełomie XIX i XX wieku wiąże się ze zmianą właściciela kopalni na Katowicką Spółkę Akcyjną dla Górnictwa i Hutnictwa (Kattowitzer A.G. für Bergbau- und Eisenhüttenbetrieb, Koncern Wollheim^[21] ), którą utworzył zięć Franza, Hubert von Tiele-Winckler^[19].

Scalenie wcześniej odstąpionych pól nastąpiło 12 lutego 1912 pod nazwą Florentine^[15].

Wykres wielkości wydobycia węgla kamiennego w latach 1891–1914 (w tysiącach ton)^[22]:

Kolejne istotne inwestycje to drążenie szybu Carnall w latach 1893–1896 do poziomu 220 m na polu Carnall nadanym 20 maja 1857 roku, mającym powierzchnię 1 033 127 m² (obecnie os. Arki Bożka w Bytomiu). W 1903 roku nastąpiło pogłębienie tegoż szybu Carnall do głębokości 320 m^[15].

W 1894 zastosowano ruszt Karropa do sortowania węgla, w tym czasie system ten był wykorzystany tylko w kopalni Mysłowice i kopalni Florentine^[15]. W latach 1899–1901 wydrążono szyb Reden I do poziomu 320 m i otwór doświadczalny w szybie Reden^[15].

W latach 1899–1902 wydrążono wentylacyjny II, w 1903 wykonano szyb Reden II do poziomu 330 m, jak również szyb podsadzkowy Hubertus I. Rok później oddano do użytku szyb Hubertus II^[15]. Na początku XX wieku zaczęto stosować podsadzkę płynną, ze względu na wysokie koszty jedynie w grubych pokładach^[22].

W 1907 szyby Reden II i Carnall zostały połączone przekopem o długości ok. 1,5 km^[15].

W 1911 szyb Schwerin został pogłębiony z poziomu 270 do 296 m. Rok później wykonano przekop z poziomie 296 m z tegoż szybu do pola Friede^[15].

Odkrycie złóż węgla koksowego z grupy 500 w 1870 roku przyczyniło się do założenia przykopalnianej koksowni, którą wyposażono w 14 pieców systemu Appolta. Jej produkcja w latach 1900–1901 to: 63 562 ton koksu, 4881 ton smoły i 32 137 ton wody amoniakalnej^[11][15].

Zatrudnienie na kopalni w 1900 wynosiło 1955 robotników, na wyposażeniu znajdowały się 34 maszyny parowe i 165 koni^[23]. W 1911 roku zatrudnienie wyniosło 2052 osoby^[11][22].

Czasy I wojny światowej

W okresie I wojny światowej na pracę kopalni wpłynęła mobilizacja pracowników na front, co miało decydujący wpływ na wielkość wydobycia^[24].

Wykres wielkości wydobycia węgla kamiennego w latach 1914–1918 (w tysiącach ton)^[24]:

Okres międzywojenny

Przewroty polityczne w Europie zachodniej znalazły swe odbicie w formowaniu się ruchu robotniczego wśród górników. Na wiosnę 1918 roku załoga urządziła jednodniowy strajk – domagano się lepszych warunków pracy i poprawy zaopatrzenia w żywność. Decyzją dyrekcji, na skutek protestu postanowiono przyznawać robotnikom racje słoniny i tytoniu^[25]. Pracownicy po wojnie formowali się w różne stowarzyszenia: Centralny Związek Górników, Zjednoczenie Narodowe Polskie, Wolne Związki Zawodowe, Bergarbeiter Verband Union^[26].

W czasie I powstania śląskiego górnicy uformowali czterdziestoośmioosobowy oddział Polskiej Organizacji Wojskowej pod dowództwem Feliksa Szklorza, który pokonał silniejszą dwukrotnie kompanię Reichswehry. Ostatecznie jednak Łagiewniki zostały brutalnie spacyfikowane^[27].

Podczas III powstania śląskiego pododdziały baonu J. Ziarnka z pułku zabrskiego Pawła Cymsa zdobyły Łagiewniki 3 maja 1921 roku. Polacy rozbroili kompanię Heimwehry, stacjonującą w dawnej kopalnianej sypialni^[28]. Granica państwa przebiegała jednak poprzez eksploatowane przez kopalnię pola z nadań górniczych. Około 75% powierzchni znalazło się na terenie Polski, pozostała część należała nadal do Niemiec^[29]. Na mocy konwencji genewskiej podpisano umowę, na mocy której Polska przejęła część kopalnianych terenów niemieckich.

Kopalnia Florentine jednak została podzielona na dwie części:

• skonsolidowana kopalnia „Florentyna A” – w Rzeszy, o powierzchni 467 191 m² – pola górnicze dzierżawione od kopalni „Heinitz”, na mocy umów z 26 sierpnia i 14 grudnia 1907 roku,
• skonsolidowana kopalnia „Florentyna B” – w Polsce, o powierzchni 1 73 042 m²^[29].

Do Polski należały także pola górnicze Carnall (1 022 128 m²), Florentyna (7440 m²), Przedłużenie Florentyny(4599790m²), König XV(119 167 m²) i Friede (114 409 m²) o łącznej powierzchni 5 873 934 m²^[29]. W 1922 roku nazwę spolszczono na Florentyna^[3] . 15 września 1936 roku kopalnia i koksownia zmieniły nazwy na Łagiewniki, zgodnie z zaleceniami Unii Polskiego Przemysłu Górniczo-Hutniczego^[29]. Spolszczeniu uległy również nazwy szybów^[30].

Zmiany nazw szybów:

• Redensblick I i II – Rycerski I i II (Rycerz I i II^[31])
• Carnallsfreunde (Carnall) – Karola Miarki^[31]
• Grundmann – Ks. Damrota
• Schwerin – Drzymały^[31]

Po włączeniu Łagiewnik do Polski kopalnia nadal należała do Katowickiej Spółki Akcyjnej dla Górnictwa i Hutnictwa^[30].

W 1932 roku Pole Północne kopalni Hrabina Laura zostało przekazane czasowo kopalni do eksploatacji^[30]; szyb Drzymały był nieczynny w 1936 roku, co doprowadziło do zwolnień kilkudziesięciu pracowników^[31].

W czasie międzywojnia praca kopalni była zorganizowana wokół trzech jednostek. Był to: rejon szybu Karola Miarki (obecnie os. Arki Bożka), rejon Szybów Rycerskich (okolice ul. Szyby Rycerskie), rejon szybu Drzymały (okolice Huty Zygmunt). Wszystkie wymienione szyby były zaopatrzone w parowe maszyny wyciągowe. Na poziomie 30 m szybu „Drzymały” użytkowano także do rozpędzania lokomotywę elektryczną^[32].

Odwadnianie kopalni prowadzono za pomocą pomp elektrycznych, a wypompowaną wodę przeznaczano do picia i kopalnianych łaźni znajdujących się przy szybach Karola Miarki i szybach Rycerskich^[32].

Wydobywany wówczas węgiel z pokładów o dużej miąższości (2,5–9 m) charakteryzował się wysoką kalorycznością (ponad 7000 cal.) i wytrzymałością, dzięki czemu znaczna część urobku była przeznaczana na eksport^[33]. W tym czasie kopalnia miała normalnotorowe towarowe połączenie kolejowe oraz dworzec kopalniany Redensblick-schacht^[34] .

W okresie międzywojennym prowadzono eksploatację pokładów już wcześniej do niej przygotowanych, nie przewidywano dalszej rozbudowy, z uwagi na czynniki ekonomiczne, jak i warunki geologiczne. KWK Łagiewniki w tym czasie była kopalnią średniej wielkości – zatrudniała około 1500 pracowników^[33].

W 1930 roku przy kopalni powstał Chór Męski im. I. Paderewskiego^[35] .

Co najmniej od 1936 roku kopalnia należała do Wspólnoty Interesów Górniczo-Hutniczych^[31][36] .

Wykres wielkości wydobycia węgla kamiennego w latach 1919–1939 (w tysiącach ton)^[37](w tys. ton):

Górnicy kopalni Łagiewniki w latach międzywojennych brali udział w strajkach ekonomicznych i politycznych, strajkującym przewodzili komuniści z Komunistycznej Partii Polski. Największy strajk miał miejsce w 1936 roku – był zorganizowany przeciwko obniżce wynagrodzeń, trwał 7 dni i zakończył się sukcesem – dyrekcja zrezygnowała z obniżek^[38]. Ostatnią komunistyczną manifestacją przed wojną było świętowanie 1 maja 1939 roku^[38].

Czasy II wojny światowej

Początkowo, we wrześniu 1939 roku udało się rozbić grupę Freikorpsu, która opanowała zakład; 30. członków grupy zostało zabitych, a reszta wzięta do niewoli. Kopalnia została jednak zajęta i włączona do III Rzeszy jeszcze w tym samym roku, czemu towarzyszyło przywrócenie starej nazwy Florentine^[39]. Od 1941 roku kopalnia należała do Berg- und Hüttenwers-Gesellschaft Karwin-Trzynietz A.G., filii państwowego koncernu Berghütte^[36] . Nazistowska polityka dążyła do maksymalnego wykorzystania złóż na potrzeby wojenne, co osiągano poprzez wydłużanie czasu pracy, fedrowanie w niedzielę i święta, zwiększenie liczby pracowników (z 1116 osób w 1939 roku do 2123 w 1940 roku), zatrudnienie robotników przymusowych, jeńców radzieckich i Żydów^[40], przy jednoczesnym prowadzeniu rabunkowego wydobycia i braku inwestycji^[41]. Niewielki spadek zatrudnienia miał miejsce w 1943 w wyniku rekrutacji części załogi do Wehrmachtu^[40], który jednak nie przełożył się na zmniejszenie rocznego wydobycia.

Wykres wielkości wydobycia węgla kamiennego w latach 1939–1944 (w tysiącach ton)^[40]:

Od 1945 do 1971 roku

Wojska radzieckie wkroczyły do Łagiewnik 28 stycznia 1945 roku^[42], co było równoznaczne z wyzwoleniem kopalni spod okupacji niemieckiej. Powołano Komitet Obywatelski, górnicy podjęli niezbędne działania: ratowanie kopalni przed zatopieniem, gaszenie pożaru na poziomie 320 m w rejonie szybu Karola Miarki, gaszenie płonących zwałów w pobliżu szybów Rycerskich^[42]. Powrócono także do dawnej nazwy Łagiewniki^[43].

Przy kopalni od 1945 roku istniał obóz pracy przymusowej dla więźniów, internowanych i jeńców. Składał się z trzech baraków. Pod koniec listopada 1945 roku przebywało w nim przeszło 300 osób. Obóz został zlikwidowany w 1949 roku^[44].

22 maja 1951 roku miał miejsce pożar w komorze narzędziowej szybu Rycerskiego, który spowodował śmierć 19 górników^[45] [46] . Od 1945 roku kopalnia należała do Bytomskiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego^[36] .

Od ok. 1946 do 1949 roku przy kopalni powstał Obóz Pracy Rudzkiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego, w sierpniu 1946 znajdowało się w nim 318 więźniów, w tym 227 wykorzystywanych do pracy pod ziemią. W obozie zmarło od 8 do 30 osób, które pochowano na cmentarzu w Łagiewnikach^[47] .

W latach 50. przy kopalni działały koszary, gdyż niektórzy poborowi, podczas służby wojskowej, byli wówczas kierowani do pracy dołowej w kopalni^[48].

Powojenne unowocześnienia to: wprowadzenie kombajnów ścianowych, zastąpienie rynien potrząsalnych pancernymi przenośnikami zgrzebłowymi i taśmociągami, wybudowanie płuczki osadzarkowej w miejsce taśm przebierczych (eliminowanie skały płonnej), obsługiwanych dotychczas ręcznie przez kobiety^[49].

Powyższe innowacje i powiększenie obszaru eksploatacji o pola kopalni Rozbark doprowadziły do stopniowego zwiększenia wydobycia po 1956 roku, kiedy to zakończono eksploatację najbogatszych pokładów^[50]. Rozpoczęto w związku z tym eksploatację filara ochronnego Łagiewnik, w celu zminimalizowania szkód górniczych zastosowano podsadzkę płynną ze zbiornika przy szybie Marta^[51] (obecnie ul. Adamka)^[52]. Zatrudnienie w kopalni po systematycznie wzrastało od 1955 roku, kiedy to wyniosło ogółem 2013 osób. W 1960 roku wzrosło do 2425 pracowników, a w 1970 roku wyniosło 2680 osób^[2]. Dalsze prace inwestycyjne to: pogłębienie szybu Rycerskiego I i szybu Karola Miarki do poziomu 470 m i wymiana maszyn wyciągowych^[53], dzięki czemu było możliwe wybranie cienkich pokładów, wcześniej uznanych za nieprzydatne do wydobycia^[52]. Inwestycje te doprowadziły do zwiększenia długości frontu eksploatacyjnego w ścianach oraz zmniejszenia długości frontu w zabierkach^[52]. Wykonano również nowy szyb wentylacyjny Karola Miarki II (Nowy-Karola Miarki^[53]), w celu przewietrzania pokładów w partii kopalni Rozbark^[50], a także uruchomiono szybik 21, którym udostępniono pokłady 615 i 620 na poziomie 590 m^[53]. Wykonano także dwa przekopy: główny na poziomie 320 m oraz wentylacyjno-rurowy na poziomie 160 m^[53].

W 1963 roku zostały przyłączone pokłady 412 a/b i 416 a/b, stanowiące filar Zakładów Górniczo-Hutniczych „Orzeł Biały”, których zasoby oceniono na 7,2 mln t^[54].

Wykres wielkości wydobycia węgla kamiennego w latach 1945–1970 (w tysiącach ton)^[55]:

1 lipca 1971 roku nastąpiła konsolidacja kopalni Łagiewniki z kopalnią Rozbark^[1] w jedną kopalnię o nazwie Rozbark^[56] na mocy uchwały Ministerstwa Górnictwa i Energetyki^[36] . Górnicy z dawnej KWK Łagiewniki mieli być transportowani dołem do pracy w wyrobiskach w rejonie szybu Lompy w KWK Rozbark, co było motywowane również przewidywanym zakończeniem wydobycia w rejonie Łagiewnik w 1973^[57]. Połączenie obu kopalń było podyktowane względami ekonomicznymi, kopalnia Łagiewniki w dużym stopniu wyeksploatowała nadane jej złoża, już w czasach okupacji hitlerowskiej została uznana za nierentowną i przeznaczono ją do likwidacji^[54]. Poniesione koszty przy pracach modernizacyjnych nie doprowadziły do oczekiwanych wyników ekonomicznych, a deficyt finansowy kopalni coraz bardziej powiększał się^[58]. Połączenie kopalń sprowadzało się do zmniejszenia nakładów inwestycyjnych na dawną kopalnię Łagiewniki^[59] i wykorzystanie jej załogi do pracy na terenie kopalni Rozbark^[60].

Likwidację kopalni rozpoczęto oficjalnie 1 stycznia 1997 roku^[61] . Dawna kopalnia Łagiewniki została ostatecznie zlikwidowana w latach 90. XX wieku^[62] , a kopalnię Rozbark, wówczas Zakład Górniczy Bytom II^[63]  zamknięto 31 lipca 2004 roku i rozpoczęto jego fizyczną likwidację^[5] .

Zaplecze socjalne

Mieszkania dla pracowników

Z racji niemal ciągłych niedoborów pracowników^[64], konieczne było zatrudnianie osób zamiejscowych, których lokowano w hotelu robotniczym przy ul. Łagiewnickiej^[64]. Dla osób miejscowych kopalnia przeznaczyła w 1945 roku 69 budynków o łącznej liczbie 1718 izb, których stan techniczny był zły – były to stare, zaniedbane przez lata obiekty. W latach 50. poddano remontowi 14 z nich^[65]. Konieczność zwiększenia puli mieszkaniowej sprawiła, że kopalnia otrzymała w latach 50. od Dyrekcji Budowy Osiedli Robotniczych 265 mieszkań o 696 izbach. W 1954 roku kopalnia miała do dyspozycji 74 budynki mieszkalne^[66]. Następne inwestycje mieszkaniowe to: powstanie 8 domków dwurodzinnych oraz budowa w latach 60. 3 większych budynków mieszkalnych^[66].

Organizacja wypoczynku po pracy

Kopalnia wraz z pobliską Hutą Zygmunt zainwestowała w park wypoczynkowy w Łagiewnikach (obecnie park Amendy^[67] ) o powierzchni 24 hektarów, gdzie zrewitalizowano staw, stworzono przy nim przystań kajakową, kawiarnię, wypożyczalnię sprzętu sportowego, a także wybudowano amfiteatr i basen kąpielowy^[68].

Ponadto na terenie dzielnicy Łagiewniki założono kilka ogródków jordanowskich^[68], założono również w 1964 roku lodowisko przy Zasadniczej Szkole Górniczej^[69].

Budowa geologiczna obszaru górniczego

Formacje geologiczne tworzące obszar KWK Rozbark i KWK Łagiewniki to:

• piaski czwartorzędowe, gleby humusowe o miąższości do 6 m,
• trzeciorzędowe piaski wychodzące na powierzchnię i nieprzepuszczalne iły margliste o łącznej miąższości w granicach 2–50 m,
• triasowy wapień muszlowy w postaci margli i spękanych, przepuszczalnych dolomitów płytkowych warstw tarnowieckich, pod nimi seria z blendą i galeną (złoże eksploatowane przez Zakłady Górniczo-Hutnicze Orzeł Biały w Brzezinach Śląskich) w spągu serii siarczkowej występuje nieprzepuszczalny wapień falisty, tworzący iły witriolowe – miąższość wapienia muszlowego około 100 m; poniżej trias dolny: wapienie, margle i dolomity, łączna miąższość warstw triasowych to 140–200 m w Rozbarku a maks. 80 m w Łagiewnikach.
• formacje karbonu produktywnego:
  • grupa łękowa: warstwy rudzkie – pokłady węgla 403-419, naprzemianległe warstwy łupków i piaskowców o łącznej miąższości do 350 m,
  • grupa siodłowa: warstwy siodłowe – pokłady węgla 501-510 z piaskowcami, łupkami i zlepieńcami o łącznej miąższości ok. 160 m,
  • grupa brzeżna: warstwy porębskie – pokłady węgla 605-620 z piaskowcem, zlepieńce i piaskowce bezpokładowe – średnia miąższość ok. 400 m.

Warstwy węgla w środku niecki bytomskiej zalegają niemal poziomo, przy północnej granicy występuje nachylenie do maks. 10°. Warstwy układają się w przybliżeniu z kierunkiem osi niecki, tj. z NWW na SSE. Karbońskie złoże cechuje skomplikowana tektonika, co jest częściowo związane z niezgodnym zaleganiem utworów triasowych, przecina je sieć uskoków, z których najważniejsze znaczenie mają: uskok radzionkowski, wschodni, Lompa, południowy, Barbara^[70].

Złoże karbońskie jest poprzecinane licznymi uskokami, z których największe znaczenie mają: uskok południowy o przebiegu SWW-NEE, uskok o przebiegu SWW-NEE obok szybu Marta, uskok o kierunku NS, na zachód od szybu Damrota, uskok przebiegający na południe i zachód od szybów Rycerskich, uskok o kierunku SWW-SWW, na zachód od szybów Karola Miarki, uskok radzionkowski o kierunku N-S oraz uskok o kierunku NWW-SE^[71].

Przypisy

Bibliografia

• AK: Park Amendy w Łagiewnikach. Urząd Miasta Bytom, 2014-01-16. [dostęp 2016-10-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-10-18)].
• Roman Adler: Katastrofy górnicze (cz. 3). 2008-03-26. [dostęp 2016-10-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-08)].
• Seweryn Dąbrowski. Bytom: GKS Rozbark dostanie w końcu szansę na nowe życie?. „Dziennik Zachodni”, 2014-08-08. (pol.). 
• Adam Frużyński: Kopalnie węgla kamiennego w Polsce. Łódź: Księży Młyn, 2012, s. 162–163. ISBN 978-83-7729-139-9.
• Witold Gałązka. Początek likwidacji Zakładu Górniczego II w Bytomiu. „Gazeta Wyborcza”, 2004-07-27. Agora SA. 
• Stefan Gierlotka. Transport konny w górnictwie. „Hereditas Minariorum”, s. 180, 2014. Politechnika Wrocławska. ISSN 2391-9450. 
• Rajmund Hanke: Słownik polskiego śpiewactwa Górnego Śląska od Wiosny Ludów do przełomu tysiącleci. Katowice: Śląska Biblioteka Muzyczna, 2001, s. 249.
• Bytom – Łagiewniki – Obóz Pracy Rudzkiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego. IPN. [dostęp 2016-09-14]. (pol.).
• Jerzy Jaros: Słownik historyczny kopalń węgla na ziemiach polskich. Katowice: Śląski Instytut Naukowy, 1984, s. 72–73. ISBN 83-00-00648-6.
• Katastrofy górnicze w latach 1918–2007, które spowodowały śmierć co najmniej 10 osób. rp.pl. [dostęp 2009-08-13]. (pol.).
• Kosek Jan: Z niemałym wysiłkiem podyktowałem tę opowieść. W: Pamiętniki górników. Katowice: Śląsk, 1973.
• Stanisław Kossuth: Górnictwo węglowe na Górnym Śląsku w połowie XIX wieku. Śląsk, 1965, s. 245–247, seria: Prace Głównego Instytutu Górnictwa.
• Władysław Kuczewski. Koksownictwo na Śląsku Górnym. „Przegląd Górniczo-Hutniczy”. XV (4 (293)), s. 289, 1923-04-01. Rada Zjazdu przemysłowców górniczych. (pol.). 
• Marian Niewiarowski: XV lat Bytomskiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego: 1945-1960. Bytom: Komitet Obchodu XV-lecia Bytomskiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego w Bytomiu, 1960.
• Górnictwo węgla po r. 1815. W: Józef Piernikarczyk: Historja górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku. T. II. Katowice: Śląski Związek Akademicki, 1936.
• Koleje. Poddział I Koleje normalnotorowe. Artykuł 428. W: Polsko-Niemiecka Konwencja Górnośląska zawarta w Genewie dnia 15-go maja 1922 r.. 1922. s. 100.
• Alojzy Smuda: Od KPP do PPR w kopalni „Łagiewniki”. W: Pamiętniki górników. Katowice: Śląsk, 1973.
• Spis czynnych w roku 1922-im kopalń i hut na Polskim Śląsku Górnym. „Przegląd Górniczo-Hutniczy”. XV (5 (294)), s. 383–384, 1923-05-01. Rada Zjazdu przemysłowców górniczych. (pol.). 
• Aleksander Stein. Spolszczenie nazw kopalń i szybów górnośląskich. „Przegląd Górniczo-Hutniczy”. XVI (19 (320)), s. 1151, 1924-10-01. Rada Zjazdu przemysłowców górniczych. (pol.). 
• Bernard Szczech: Siedemnastowieczny transumpt fundacji łagiewnickiej dla kościoła mariackiego w Bytomiu. Katowice: 2003, s. 4, seria: Biblioteczka Bractwa Myśli Bratniej Związku Górnośląskiego. ISBN 83-920155-0-9.
• H. Traube: Minerale Schlesiens. Breslau: J. U. Kern’s Verlag, 1888, s. 51. [dostęp 2016-08-23]. (niem.).
• Helena Witecka: Kopalnia Węgla Kamiennego Rozbark: Zarys dziejów 1824-1984. Katowice: Śląski Instytut Naukowy, 1985. ISBN 83-7008-004-9.
• * Wykaz kopalń węgla kamiennego przewidzianych do likwidacji w 1998 r., których likwidacja może być finansowana środków pochodzących z budżetu państwa, oraz terminy likwidacji zakładów górniczych lub ich części. „Dziennik Ustaw”, s. 2494, 1998. Urząd Rady Ministrów. ISSN 0867-3411.