Jerzy Czarny

Ten artykuł od 2016-01 wymaga zweryfikowania podanych informacji. Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych. Część lub nawet wszystkie informacje w artykule mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary) Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Jerzy Czarny, Karađorđe

Wielki Wojewoda Serbski
Okres	od 15 lutego 1804 do 21 września 1813 r.
Poprzednik	Tytuł utworzony
Następca	Miłosz I Obrenowić
Przewodniczący Rady Powstańczej
Okres	od 22 stycznia 1811 do października 1813
Dane biograficzne
Dynastia	Karadziordziewicz
Data urodzenia	3 listopada 1768
Data i miejsce śmierci	25 lipca 1817 Radovanje
Ojciec	Petar Jovanović
Małżeństwo	Jelena Jovanović
Odznaczenia

Jerzy Czarny, Karađorđe (cyryl. Карађорђе, wym. [kârad͡ʑoːrd͡ʑe]), właściwie Đorđe Petrović (cyryl. Ђорђе Петровић, wym. [d͡ʑôːrd͡ʑe pětroʋit͡ɕ]; ur. 3 listopada 1768 w Viševacu, zm. 25 lipca 1817 w Radovanju) – założyciel dynastii Karadziordziewiciów. Przywódca pierwszego antytureckiego powstania serbskiego (1804 – 1813). Od roku 1813, po wkroczeniu wojsk tureckich do Serbii, przebywał w Austrii, a następnie w Rosji. W 1817 roku potajemnie powrócił do Serbii i został zamordowany na polecenie Miłosza Obrenowicia – założyciela rywalizującej o władzę w Serbii dynastii Obrenowiciów^[1]. Przydomek Karađorđe nadali mu Turcy, jest to zrost tureckiego słowa kara oznaczającego czarny (zapewne od koloru włosów) i imienia Đorđe^[2].

Rodzina i wczesne życie

Urodził się w wielodzietnej, chłopskiej rodzinie we wsi Viševac, nieopodal Kragujevaca, w serbskim regionie Szumadia. Historycy podają różne daty jego narodzin (1752, 1762 lub 1770 rok), jednak za najbardziej prawdopodobny uznaje się rok 1762, który to figuruje na grobie przywódcy w miejscowości Oplenac^[3]. Według lokalnych podań zebranych przez polskiego pisarza i podróżnika Zygmunta Miłkowskiego, ojciec Jerzego, Petar, był pszczelarzem zaopatrującym w miód miejscowych tureckich notabli, dzięki czemu cieszył się ich względną protekcją^[2]. Według autora, już narodzinom Karađorđa towarzyszyły niezwykłe zjawiska – krzyk noworodka miał wzbudzić popłoch u okolicznych Turków. Okres dzieciństwa i dorastania Jerzy spędził wraz z rodziną w Viševcu, zajmując się gospodarstwem i pasąc trzodę. Późniejsze losy Jerzego są obiektem rozbieżności. Serbski historyk Milenko Vukičević sugerował iż wkrótce dał o sobie znać porywczy charakter młodzieńca, gdy podczas wiejskiej zabawy zabił adoratora swojej wybranki i przyszłej żony, Jeleny. Chcąc uniknąć odpowiedzialności za zabójstwo, Đorđe Petrović opuścił Viševac i dołączył do hajduckiej czety Stanoje Glavaša^[3]. Inne źródła sugerują, że przeniósł się do wsi Topola i zajął się intratną hodowlą świń.^[2]

Służba w armii Habsburgów

W trakcie wojny austriacko-tureckiej z lat 1787–1791, zmuszony do opuszczenia miejsca zamieszkania, Jerzy przeniósł się do Sremu. Wkrótce zaciągnął się do habsburskiego wojska, konkretnie serbskich oddziałów pomocniczych przy regularnym wojsku (Serbische Freikorps)^[3]. Po dwóch latach służby Karađorđe zdezerterował ze swojej jednostki stacjonującej w Somborze i powrócił do Serbii, gdzie dołączył do oddziałów hajduckich. W październiku 1789 roku, po zdobyciu Belgradu przez wojska austriackie, nowe władze wystosowały odezwę do czet hajduckich, nakazując aby ich członkowie dołączyli do oddziałów Serbische Freikorps. Jerzy nie odpowiedział na wezwanie, w związku z czym dowódca freikorpsu, pułkownik Mihajlo Mihaljević skazał go zaocznie na śmierć. Z całej swojej czety ostatecznie tylko przyszły przywódca uniknął śmierci, dzięki wstawiennictwu innego oficera formacji. Wdzięczny Jerzy pozostał tym razem na służbie, gdzie wkrótce dał się poznać jako wartościowy żołnierz^[3].

Udział w Pierwszym Powstaniu Serbskim

Pierwszy okres powstania 1804-1809

W wyniku klęski w wojnie z Austrią, autorytet sułtana Selima III podupadł, a w bałkańskich paszałykach Imperium Osmańskiego zapanowała anarchia. Pasza Widynia, Osman Pasvanoglu rozpoczął otwartą rebelię przeciwko Porcie, a wkrótce wsparł buntujących się oficerów korpusu janczarskiego. W 1797 roku obalono sprzyjającego Serbom paszę Belgradu Hadżiego Mustafę, a czterej dahi (oficerowie janczarscy) rozpoczęli brutalne prześladowania lokalnej ludności^[4]. Bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania była rzeź serbskich przywódców (Сеча кнеза), dokonana przez Turków pod koniec stycznia 1804 roku.^[5] Ocalała z pogromu drobna szlachta serbska spotkała się 15 lutego 1804 roku na zjeździe w miejscowości Orašac, gdzie ostatecznie przywódcą powstania okrzyknięto Karađorđa^[3]. Jerzy Petrović, doświadczony walkami z Osmanami w przeszłości, okazał się sprawnym dowódcą, odnosząc w kolejnych latach szereg zwycięstw, niejednokrotnie mimo znacznej przewagi liczebnej przeciwnika, między innymi pod Ivankovcem 18 sierpnia 1805 roku, na wzgórzu Mišar między 13 a 15 sierpnia 1806 roku, Deligradem 3 września 1806 roku oraz zdobywając Belgrad w listopadzie tego samego roku. Turcy nie mogąc zatrzymać ofensywny powstańców, zgodzili się przystąpić do rokowań pokojowych, zakończonych podpisaniem w październiku 1806 roku tzw. Ičkowego Pokoju (Ičkov mir), od nazwiska serbskiego emisariusza Petra Ičko^[3]. Postanowienia pokoju zostały wprowadzone w życie wraz z początkiem 1807 roku^[6]. Korzystając z wytchnienia zapewnionego przez rozejm, serbscy przywódcy podjęli działania mające na celu stworzenie struktur niepodległego państwa oraz nawiązanie stosunków dyplomatycznych z europejskimi mocarstwami, jednak wewnętrzne spory i obawa przed przejęciem przez nieznoszącego sprzeciwu Jerzego władzy dyktatorskiej uniemożliwiały konsensus. Karađorđe nie krył przy tym że jego głos powinien mieć decydujące znaczenie^[3][7].

Drugi okres powstania 1809-1813

Wysoka Porta wykorzystała okres rozejmu aby ustabilizować sytuację wewnętrzną i przygotować się do dalszych działań^[8]. W 1809 roku wznowiono działania wojenne, jednakże po klęsce powstańców w bitwie na wzgórzu Čegar, inicjatywa znalazła się po stronie tureckiej. Także sprzymierzone z Serbami Imperium Rosyjskie, uwikłane od 1806 roku w konflikt z Osmanami, pozostawało na froncie bałkańskim w defensywie, nie prowadząc żadnych istotnych działań^[3]. Wobec trudnej sytuacji powstańców, Jerzy Czarny zwołał naradę w monastyrze Vraćevšnica, na której ogłoszono mobilizację i ustalono nowy plan działania^[3]. Działania wojenne nie przynosiły jednak przełomu dla żadnej ze stron. W maju 1812 roku Rosjanie zawarli bez zgody powstańców traktat pokojowy z Turkami, zawierający bardzo niekorzystne dla Serbii zapisy^[3]. Mając wolne pole do ofensywy i wyegzekwowania postanowień traktatu, potężne siły tureckie pod dowództwem wielkiego wezyra Hurşida Paszy natarły od południa, zdobywając kolejne miasta i twierdze. Na domiar złego Karađorđe ciężko zachorował na tyfus, co uniemożliwiło koordynację działań poszczególnych dowódców powstańczych^[3]. Turecki atak, mimo zaciekłej obrony Serbów, przypieczętował los powstania, a do końca 1813 roku walki na terenie Serbii wygasły^[4]. Jerzy Petrović, wraz z ponad setką tysięcy innych mieszkańców Serbii, przekroczył Dunaj ratując się przed osmańską zemstą^[3].

Późniejsze losy i śmierć

Po upadku powstania, Czarny Jerzy udał się wraz z synem do Austrii, gdzie najpierw został osadzony w twierdzy Petrovaradin, a następnie w Grazu^[7]. Mimo to spotykał się z niewielkim zainteresowaniem ze strony władz austriackich, a nawet lekceważeniem^[3]. W 1815 roku zezwolono mu na wyjazd do Rosji, gdzie osiadł w Besarabii. W międzyczasie w Serbii wybuchło kolejne powstanie antytureckie, tym razem pod przywództwem rywala Jerzego, Miloša Obernovicia. Dzięki dobrej koordynacji powstańcy ponownie opanowali znaczne połacie kraju, a obawiając się rozniesienia powstania na tereny Bośni, Turcy uznali serbską autonomię pod wspólnymi rządami Obrenovicia i sułtańskiego namiestnika, Marşali Alego Paszy. Karađorđe, podobnie jak wielu innych przebywających na emigracji przywódców poprzedniego powstania, miał nadzieję na rychły powrót do Serbii. Obrenović z kolei, obawiając się tureckiej interwencji, był zdecydowany nie dopuścić do takiego obrotu spraw. Przebywając w Petersburgu, Czarny Jerzy nawiązał kontakt z greckim działaczem niepodległościowym Aleksandrosem Ipsilantisem, planując wspólne wywołanie ogólnobałkańskiego powstania przeciwko rządom Osmanów. Zwieńczeniem wspólnego wysiłku miało być utworzenie jednego, federacyjnego państwa narodów bałkańskich^[1]. Tak przygotowany Karađorđe wyruszył z powrotem do kraju, 10 lipca 1817 przekraczając granicę serbską. Na spotkanie z wodzem wyruszył Vujica Vuliciević, dawny przyjaciel Jerzego, pozostający jednak w tajnym porozumieniu z Obrenoviciem. Polecenie zwierzchnika serbskiej autonomii było jednoznaczne: „Jeśli głowa Karađorđa nie znajdzie się dziś w Belgradzie, to wiedz że i ja i ty stracimy swoje, a z tej przyczyny cały nasz lud czeka zguba”^[1]. 25 lipca 1817 roku Karađorđe został zamordowany w Radovanju. Jego obcięta głowa została spreparowana, a następnie wysłana do Stambułu i wystawiona na widok publiczny. Ciało wodza zostało pochowane w Serbii, a ostatecznie spoczęło w mauzoleum rodowym na wzgórzu Oplenac^[1].

Jerzy Czarny w kulturze

Postaci wodza poświęcony został pierwszy serbski film z 1911 roku „Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa” w reżyserii Iliji Stanojevicia-Čičy.^[9]

Popularne serbskie danie mięsne, karađorđeva šnicla, zostało nazwane na cześć przywódcy.

Znane portrety wodza wykonali między innymi Uroš Knežević i Władimir Borowikowski.

Przypisy