Precedens prawotwórczy

Precedens prawotwórczy – orzeczenie (wyrok, postanowienie itp.) sądu państwowego (szczególnie w systemie common law), tworzące normę prawną i mające moc wiążącą w stosunku do późniejszych rozstrzygnięć podobnych przypadków^[1].

Wprowadzenie

Wyrok można uznać za precedens prawotwórczy wówczas, gdy zachodzą dwa konieczne w tym celu warunki:

• sąd obiera za podstawę swojego rozstrzygnięcie inne normy prawne (reguły prawne) niż dotychczas stosowane,
• wydanie wyroku ma przynajmniej potencjalną możliwość wpływania na kształt orzekania w innych podobnych sprawach w przyszłości.

O ile drugi z warunków jest typowy dla każdego z precedensów o tyle pierwszy można rozumieć na następujące sposoby:

1. Sąd stworzył nową normę o charakterze generalno-abstrakcyjnym poprzez wydanie wyroku w precedensowej sprawie. Ta nowa norma może być normą niemającą związku z dotychczasowymi normami w systemie prawa, bądź może stanowić uszczegółowienie jakiejś normy prawa stanowionego (zawartej w ustawie lub konstytucji), czy też być z taką normą ustawową sprzeczna. To samo tyczy się braku związku, uszczegółowienia lub sprzeczności nowej normy z regułą (normą) precedensowego wyroku^{[potrzebny przypis]}.
2. Sąd nie stworzył żadnej nowej normy ale wydając precedensowy wyrok wydał rozstrzygnięcie inne niż w danej kulturze prawnej było uważane za zgodne z dotychczasowym prawem^{[potrzebny przypis]}.

Powyższe dwa sposoby same oczywiście nie przesądzają jeszcze o precedensowym charakterze wyroku, który zawiera jakaś nowość, jest niezgodny z tym czego wymagał dotychczasowy stan prawny. Dopiero połączenie tej "nowości" (tzw. "nowego prawa") z możliwością wpływania na orzekanie w sprawach przyszłych pozwala zakwalifikować dany wyrok jako precedens prawotwórczy^{[potrzebny przypis]}.

W przypadku gdy tą "nowością" jest nowa norma, wówczas ma ona wpływ na rozstrzyganie spraw przyszłych i tym samym na treść stosowanego w nich prawa. Natomiast jeśli ta "nowość" nie polega na wprowadzeniu do stosowania nowej normy, wtedy sprzeczny z dotychczasowym stanem prawnym wyrok sądowy może oddziaływać na występujące w przyszłości sprawy podobne za pomocą analogii. Odbywa się to na mocy zasady, zgodnie z którą sprawy podobne należy rozstrzygać w sposób podobny. Przy czym decydujące znaczenie ma tutaj podobieństwo faktyczne między sprawą precedensową a sprawą przyszłą^[2].

Precedensów prawotwórczych nie można więc ograniczać tylko do przypadków wydawania wyroków w sytuacji luki w prawie. Precedensem prawotwórczym może być orzeczenie sądowe zmieniające utrwaloną linię orzeczniczą lub też wyrok sprzeczny z normą prawa stanowionego. Wydanie wyroku nie musi wiązać się też z powstaniem normy generalnej, ponieważ – co do zasady – wyrok ustala stan prawny między stronami w indywidualnym przypadku^{[potrzebny przypis]}.

W systemie common law orzeczenie sądowe zawiera zasadę ogólną, wyprowadzoną z ustalonego orzecznictwa (tzw. ratio decidendi) oraz elementy istotne dla danej, konkretnej sprawy^[3].

Skutki w prawie polskim

W wyniku wydanego orzeczenia, czy w przypadku organu administracji – wydanej decyzji administracyjnej, rozstrzygnięcie tworzy normę. Waga takiej normy, a więc kwestia jej obowiązywania w systemie prawnym zależy wyłącznie od tego, w jaki sposób ustawodawca skonstruował katalog źródeł prawa. W Polsce Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w artykułach 87 – 94 zawiera zamknięty katalog źródeł prawa i nie ujmuje w nim precedensu. Oznacza to, że jakiekolwiek rozstrzygnięcie o charakterze precedensowym nie może stanowić normy generalnej, a więc stać się podstawą prawną dalszego orzecznictwa w tej kwestii. Część nauki prawa stoi jednak na stanowisku, iż Konstytucja zawiera jedynie zamknięty katalog pisanych źródeł prawa (a więc prawa stanowionego) i nie stanowi to przeszkody do uznania innych faktów za prawotwórcze^[4].

Jednakże Trybunał Konstytucyjny może uchylać przepisy prawa obowiązującego, odwołując się nie tylko do konkretnego przepisu Konstytucji, lecz także do ogólnych zasad demokratycznego państwa prawnego^{[potrzebny przypis]}.

W polskim systemie prawnym sądy powszechne, wojskowe oraz administracyjne zgodnie z przyznaną im konstytucyjnie niezależnością, nie są w sferze orzecznictwa związane decyzjami innych sądów, a wyjątkiem mogą być tu tylko kwestie prejudycjalności, a więc wyjątki wyraźnie wskazane w ustawie. Mogą one polegać na przykład na związaniu sądów decyzjami innych organów, które kształtują prawo lub stosunek prawny czego przykładem jest obowiązek wzięcia pod uwagę prawomocnie orzeczonego przez sąd rozwodu, w sytuacji gdy inny sąd na podstawie dziedziczenia ustawowego wydaje postanowienie o nabyciu spadku po zmarłym, który był wcześniej rozwiedziony. Taka niezależność w sferze judykatury, dotyczy wszystkich orzeczeń, w tym także precedensów. Teoretycy prawa często przytaczają sentencję, iż precedensy stanowią latarnie, które powinny oświetlać drogę wymiarowi sprawiedliwości, a więc pomagać w podejmowaniu rozstrzygnięć i wskazywać się jako jedno z możliwych rozwiązań, w granicach sędziowskiej niezależności^{[potrzebny przypis]}.

Takie ujęcie problemu występuje właściwie we wszystkich krajach kontynentalnego porządku prawnego. W krajach anglosaskiej kultury prawnej, precedensy to podstawowy element sądownictwa, czego doskonałym^{[według kogo?]} przykładem jest angielski system Common Law^{[potrzebny przypis]}.

Bibliografia

• Leszek Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne, Warszawa 2004 (wyd. 8).
• Andrzej Korybski, Leszek Leszczyński, Antoni Pieniążek, Wstęp do prawoznawstwa, Lublin 2007.
• Maciej Koszowski, Anglosaska doktryna precedensu. Porównanie z polską praktyką orzeczniczą, Warszawa 2007.
• Józef Nowacki, Zygmunt Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2002.

Zobacz też

• Norma prawna precedensu
• Precedens

Przypisy