Obrona Hanaczowa
II wojna światowa, działania samoobrony polskiej w czasie rzezi wołyńskiej | |||
Pomnik na zbiorowej mogile zabitych podczas obrony Hanaczowa | |||
Czas | 2 lutego – 2 maja 1944 | ||
---|---|---|---|
Miejsce | |||
Terytorium | II Rzeczpospolita | ||
Wynik | odparcie ataków ukraińskich, | ||
Strony konfliktu | |||
| |||
Dowódcy | |||
| |||
Położenie na mapie Polski w 1939 | |||
49°42′55,1″N 24°25′33,6″E/49,715306 24,426000 |
Obrona Hanaczowa – walki obronne polskiej samoobrony opartej na strukturze Armii Krajowej w Hanaczowie, w 1944, z oddziałami UPA, wspartymi dezerterami z 14. Dywizji Grenadierów SS i Ukraińskiej Policji Pomocniczej, zakończone odparciem ataków. Większość mieszkańców wsi zdołała się ewakuować, lecz zabudowa Hanaczowa została doszczętnie zniszczona podczas pacyfikacji przeprowadzonej 2 maja 1944 r. przez oddziały niemieckie.
Przygotowania do obrony
Wieś w 1944 r. liczyła około 3 tys. mieszkańców, w tym sporą liczbę uchodźców z Wołynia i kilkudziesięciu ukrywających się Żydów[1]. Pierwsze przygotowania do odparcia napadu UPA nastąpiły w końcu 1943 r. w związku z wieściami o mordach na Polakach na Wołyniu. Sytuację w rejonie Hanaczowa zaogniły wydarzenia z października 1943 r.[2]
UPA w ramach akcji likwidowania liderów lokalnych społeczności, poprzedzającej czystkę etniczną w Małopolsce Wschodniej, dokonała egzekucji przedwojennego nauczyciela i oficera AK Stanisława Weissa, żonatego z Ukrainką. Podczas pracy w lesie podeszło do niego trzech Ukraińców, odczytało mu wyrok „w imieniu samostijnej Ukrainy” i zabiło strzałem w tył głowy. Zabity został okradziony z dokumentów, pieniędzy i zegarka. Ten mord wzburzył okoliczną ludność i spowodował, że hanaczowska samoobrona wydała Kripo trzech uzbrojonych Ukraińców, przechodzących przez wieś niedługo po tym wydarzeniu. Te wydarzenia, mimo prób łagodzenia napiętych stosunków obu społeczności, na trwale zantagonizowały Polaków i Ukraińców w okolicy Hanaczowa[1][2].
Pod koniec 1943 r. do wsi przybył oficer operacyjny Okręgu Lwów AK ps. Andrzej i wraz z komendantem rejonu AK Hanaczów wachm. Kazimierzem Wojtowiczem „Głogiem” opracował plan obrony. Zakładał on utworzenie w centrum wsi tzw. trójkąta obronnego, do którego w razie napadu miała się schronić ludność cywilna i który miał być broniony na linii okopów i schronów. Mieszkańcy wsi nie zgodzili się na to, nie chcąc pozostawiać swoich domów na pastwę losu[3].
Drugą sprawą, która zaważyła o podjęciu przez UPA decyzji o ataku, była pomoc, jakiej AK z Hanaczowa udzieliła sowieckim partyzantom z rozbitego oddziału płk. Dmitrija Miedwediewa. Grupa Rosjan i Żydów (uciekinierów z getta) schroniła się w kryjówce AK w pobliżu Hanaczowa i tam stoczyła potyczkę ze ścigającymi ich policjantami ukraińskimi i niemieckimi. Udało im się uciec i dołączyli do oddziału AK w Hanaczowie[2].
Pierwsza obrona
2 lutego 1944 r. około godz. 21 wieś została zaatakowana z kilku stron przez duże siły (według różnych meldunków od 300 do 1000 osób) UPA i około 20 policjantów ukraińskich. Część napastników była w mundurach niemieckich. Napastnicy ominęli znajdujące się na skraju wsi przysiółki i uderzyli na centrum wsi. Udało im się jednak opanować tylko pierwsze domy. Mieszkańcy wraz z samoobroną stawili rozpaczliwy opór. Walczyły nawet kobiety – jedna z nich, Magdalena Nieckarzowa, w obronie własnej zabiła siekierą jednego z Ukraińców, by po chwili zginąć od kul. Schwytani Polacy byli mordowani bez względu na wiek i płeć, a domy palone. Kluczowym miejscem obrony była plebania, naprędce przekształcona w bastion. Tu obroną dowodził brat zakonny Damian (Franciszek Bratkowski). Na odsiecz wsi pospieszył żydowski oddział partyzancki Abrama Bauma oraz akowcy z Przemyślan pod dowództwem Tadeusza Nowego „Granata”. Około północy upowcy wycofali się[2].
Atak ten wykazał, że wieś nie była należycie przygotowana do obrony. Zginęło 58–85 Polaków, w tym 20 kobiet i 13 dzieci. Około 100 osób było rannych. Spalonych było 70 gospodarstw. Po przeciwnej stronie, zdaniem Jerzego Węgierskiego było około 30 zabitych i rannych[2]. Według raportu UPA atak był przeprowadzony przez oddział „Siromanci”, który nie poniósł strat własnych zabijając ponad 180 Polaków i raniąc około 200[4].
Po napadzie okoliczna ludność polska udzieliła hanaczowianom wydatnej pomocy materialnej i moralnej. Do wsi przybyły również dostawy broni, a ponadto ze Lwowa przybyli ochotnicy do obrony. Przybył także komendant Inspektoratu Lwów mjr Sawicki i na spotkaniu z samoobroną opracowano nowy plan obrony. Przystąpiono do budowy zamaskowanych bunkrów ze schronami dla ludności, wzmocniono drzwi do kościoła, wyznaczono placówki obsadzane przez plutony, zorganizowano sieć patroli. 10 lutego dowództwo AK w Hanaczowie objął por. Jastrzębski ps. „Strzała”[2].
Druga obrona
Od początku kwietnia 1944 r. do samoobrony hanaczowskiej dochodziły informacje o zbierających się w sąsiednich wsiach Ukraińcach. 8 kwietnia w Wielką Sobotę wywiadowcy donieśli o kilkusetosobowym zgrupowaniu UPA, które szykowało się do ataku na wieś. Zwołano naradę Sztabu Obrony, w skład której weszli: kpt. Józef Bosek „Julian”, wachm. Kazimierz Wojtowicz „Głóg”, por. Paweł Jastrzębski „Strzała”, Antoni Wojtowicz „Darling”, por. Jan Dyl „Marian”, plut. Józef Chruściel „Ryś”, Alojzy Wojtowicz „Jurand”, major Pristupa „Fiodor” – dowódca grupy partyzantów radzieckich. Po omówieniu szczegółów obrony wszyscy rozeszli się na stanowiska. Czuwano do rana aż do rezurekcji, atak jednak nie nastąpił[3].
Następnego dnia – 9 kwietnia – otrzymano wiadomość o zrzucie broni przez alianckie samoloty. Po burzliwej dyskusji zadecydowano o wyjściu ze wsi na zrzut 22-osobowego oddziału pod dowództwem por. „Strzały”, który w razie ataku miał powrócić i zaatakować banderowców od tyłu. Dowodzenie oddziałami przejął Kazimierz Wojtowicz, gdyż kpt. Józef Bosek był chory. Wywiad AK donosił, że przed południem w okolicznych wsiach: w Stanimirzu, Siedliskach i w Podjarkowie odbyły się odprawy UPA, a dowódca ukraińskiego zgrupowania zapowiedział, że z Hanaczowa pozostaną zgliszcza i ani jednej żywej duszy. Mimo to atak nadal nie następował. Dopiero późną nocą zwiad zauważył zbliżające się oddziały UPA (wśród których byli dezerterzy z Ukraińskiej Policji Pomocniczej i SS-Galizien), liczące według późniejszych szacunków od 800 do 1500 osób[3].
Po ostrzale wsi z ckm-ów i pocisków zapalających, od których zapłonęła wieś, banderowcy ruszyli do ataku z kilku stron. Główny atak prowadzony był od strony wschodniej. Polacy pozwolili na bliskie podejście przeciwnika po czym otworzyli zmasowany ogień z rkm-ów. Ta taktyka spowodowała duże straty w szeregach UPA i załamanie się ataku, zwłaszcza po śmierci dowódcy. Grupa akowców z „Głogiem” na czele, przedarła się przez płonące domy i ostrzałem z boku zaskoczyła atakujących i zmusiła ich do wycofania się[2].
Nad ranem do akcji wszedł powracający z niedoszłego zrzutu oddział „Strzały”, oskrzydlając przeciwnika. W walce ranny w rękę został „Głóg”. Około 5 rano banderowcy, wykorzystując słabą widoczność (całe pole walki było zasnute dymem z dopalających się zagród), próbowali wedrzeć się do wsi tym razem od zachodu, ale obrońcy udaremnili również i ten atak. Po ataku część atakujących oddziałów rozpoczęła wycofywanie się zabierając rannych i zabitych. Niespodziewanie o 7.30 oddziały UPA po raz kolejny zaatakowały od południowego zachodu, ale kontratak polskiej samoobrony i plutonu żydowskiego zaskoczył upowców i spowodował zamieszanie, a potem ucieczkę. O godzinie 9 walka wygasała, oddziały UPA pospiesznie zabierały rannych i zabitych, a tym, których nie udało się zabrać, odcinano głowy, aby uniemożliwić identyfikację. Pod koniec dnia upowcy próbowali jeszcze raz zaskoczyć obronę, jednak nadal czuwający obrońcy powstrzymali Ukraińców[2].
Liczbę ofiar po stronie UPA szacuje się na 30 do 70 osób, a wraz z ciężko rannymi około 120. Po stronie polskiej doliczono się 26 zabitych, w tym 5 obrońców. Pozostałe ofiary to polskie rodziny, które nie zdążyły uciec do trójkąta obronnego. Tragiczny los spotkał rodzinę Michała Nieckarza, który ciężko ranny udał zabitego i dzięki temu ocalał, ale stracił żonę i pięcioro dzieci w wieku od 1 do 7 lat, zamordowanych bagnetami. Pozostałe ofiary to kilkanaście osób z pobliskich przysiółków Zagóra i Podkamienna, które nie spodziewały się ataku, przypuszczając, że i tym razem napastnicy zostawią je w spokoju[2].
Po napadzie pochowano pomordowanych w zbiorowej mogile na cmentarzu. Broń ukryto. Po czterech dniach do wsi przybył oddział niemiecki. Dowodziło to, że Niemcy musieli być uprzedzeni o ataku, gdyż zwykle w przypadku łuny pożarów i odgłosu strzałów zjawiali się od razu. Po dochodzeniu Niemcy udali się do Przemyślan. Za odwagę wykazaną w walce wachm. „Głóg” i kapral „Puchacz” zostali odznaczeni Krzyżami Walecznych. W lipcu 1944 r. wachmistrz „Głóg” został mianowany podporucznikiem[2].
Opuszczenie wsi
Po napadzie wieś była w opłakanym stanie, większość domów była spalona, mieszkańcy nie mogli się pomieścić w istniejących budynkach. W tych okolicznościach zapadła decyzja o ewakuacji. Pierwsza próba nie powiodła się – w ukraińskiej wsi Sołowa kolumna uchodźców została ostrzelana. Trzy dni później, tym razem na trasie do Przemyślan, również zaatakowano ludność próbującą się ewakuować. Zginęło 9-12 osób w tym sołtys Hanaczowa Marcin Dyl[2].
Dopiero 17 kwietnia po przybyciu odsieczy z Biłki Królewskiej i Biłki Szlacheckiej zdołano zorganizować większy konwój. Uczestniczyło w nim pięciu niemieckich żołnierzy, którym w zamian za pomoc obiecano prowiant. We wsi Hermanów upowcy zorganizowali zasadzkę, udając procesję na cmentarzu. Dzięki pomocy pobliskich oddziałów partyzanckich przeciwnicy zostali odparci, tracąc 7 zabitych i 11 rannych. Po stronie polskiej było 3 rannych. Konwój nie niepokojony więcej dotarł do Biłek i Czyszek, gdzie zakwaterowano uchodźców. Jeden ze schwytanych w potyczce w Hermanowie upowców zdradził miejsce pobytu dowództwa UPA przybyłego z Wołynia. Udała się tam grupa akowców z Biłek, która aresztowała przywódców. Zostali oni w Biłkach skazani przez sąd polowy na śmierć[2].
Pacyfikacja wsi
Po ewakuacji we wsi pozostał oddział AK (60 ludzi) oraz ci, którzy nie mogli bądź nie chcieli opuścić Hanaczowa. W sumie pozostało około 150-200 osób. Dowódcą został kpt. Jan Antonów „Janek” w miejsce chorego por. „Strzały”. W obwodzie Przemyślany AK, Okręgu Lwów AK pomimo ataków UPA na polską ludność, nie ograniczano się do samoobrony, ale przeprowadzano akcje dywersyjne przeciwko Niemcom. W jednej z nich wykolejono pociąg z czołgami, bronią i amunicją, a konwój ostrzelano. Udało się zniszczyć 4 czołgi, a ruch kolejowy został wstrzymany na kilka godzin. Ten fakt został wykorzystany przez Ukraińców, którzy donieśli Niemcom, że w Hanaczowie znajduje się dywersyjny oddział rosyjski i Żydzi[2].
2 maja 1944 r. wieś została otoczona przez 2 kompanie SS, żandarmerię i Gestapo z 3 czołgami, działami szturmowymi i granatnikami. Niemcy rozpoczęli ostrzał umocnionych budynków – kościoła i klasztoru. Polskie oddziały rozdzieliły się i próbowały wydostać się z okrążenia. Udało się to jedynie największej grupie kpt. „Janka”, która przedostała się do lasu, tracąc jednak swojego dowódcę[5]. W lesie doszło jeszcze do potyczki z upowcami. Pozostałe grupy zdziesiątkowane, wycofały się do wsi i ukryły w zamaskowanych bunkrach[2].
Niemcy po zajęciu miejscowości, rozjuszeni faktem, że nie mogą znaleźć partyzantów, zaczęli niszczyć Hanaczów czołgami, wysadzali i podpalali budynki. Ludność cywilna, która nie skryła się, została zebrana pod kościołem. Niemcy dokonali egzekucji Żydów i części Polaków, resztę osób zabrali ze sobą do Lwowa. W sumie straty polskie wyniosły 16 zabitych żołnierzy i 30 zamordowanych cywilów[2].
Po odejściu wroga z ukrycia wyszli partyzanci i około 60 cywilnych Polaków i Żydów[3]. Wkrótce też do wsi zaczęły zbliżać się grupy Ukraińców, ale naprędce zorganizowana obrona pod dowództwem Antoniego Wojtowicza „Darlinga” odstraszyła ich ogniem karabinowym. Hanaczów przestał istnieć. Wieś opuścili ostatni obrońcy, w tym o. Wiktor, który zabrał ze sobą Najświętszy Sakrament z kościoła[2].
Żydzi a obrona Hanaczowa
Od 1942 r. z inicjatywy Kazimierza Wojtowicza mieszkańcy Hanaczowa udzielali we wsi schronienia kilkudziesięciu Żydom oraz pomagali kilkuset ukrywającym się w okolicznych lasach.
Żydzi tworzyli własny oddział partyzancki pod dowództwem Abrama Bauma („Bunia”), który brał udział w walkach obronnych Hanaczowa[2]. Służył w nim m.in. Leopold Kleinmann (Kozłowski) – „Poldek”, późniejszy kompozytor[6]. Po zniszczeniu wsi w maju 1944 r. oddział żydowski jako pluton włączono w skład 1. kompanii 40. pułku AK[2].
W 1993 roku za ratowanie Żydów Kazimierz Wojtowicz wraz z braćmi – Alojzym (pośmiertnie) i Antonim zostali odznaczeni medalami Sprawiedliwy wśród Narodów Świata[7].
Upamiętnienie
W październiku 2015 roku wolontariusze akcji „Mogiłę pradziada ocal od zapomnienia”, Fundacja Studia Wschód oraz potomkowie mieszkańców Hanaczowa doprowadzili do odsłonięcia pomnika na miejscu pochówku ofiar[8].
10 listopada 2017 r. na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie zostały odsłonięte dwie tablice pamiątkowe poświęcone obrońcom polskich miejscowości na Wołyniu, Małopolsce Wschodniej i Lubelszczyźnie przed UPA i OUN. Na jednej z nich został wymieniony Hanaczów wraz z dopiskiem XI 1943 – V 1944[9][10].
Literatura upamiętniająca Obronę Hanaczowa
W 1999 roku została wydana książka "Kronika Małej Ojczyzny w Lwowskim Okręgu AK-NIE-WiN" napisana przez Alojzego Wojtowicza i Antoniego Wojtowicza która opisuje obie obrony jak i historię całej miejscowości wraz z jej tradycjami[11].
W 2002 roku została wydana książka "Ocalić od zapomnienia: Kronika I brygady Kadrowej V Dywizji Lwowskiej 1945-1956" napisana przez Bogdana Biegalskiego, Antoniego Wojtowicza i Leokadię Wojtowicz która opisuje obie obrony[12].
Zobacz też
Przypisy
- ↑ a b Mohort: Hanaczów stawia opór. [dostęp 2009-12-01].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Jerzy Węgierski, W lwowskiej Armii Krajowej.
- ↑ a b c d Obrona Hanaczowa. [dostęp 2009-12-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (4 marca 2016)].
- ↑ Ihor Iljuszyn, UPA i AK. Konflikt w Zachodniej Ukrainie (1939–1945), Warszawa 2009, s. 152.
- ↑ W 2009 roku znaleziono jego szczątki z nieśmiertelnikiem z wyrytym napisem: kapitan „Janek” zginął 2 maja 44 r.
- ↑ Wywiad z Leopoldem Kozłowskim na stronie midrasz.home.pl. midrasz.home.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-05-13)]..
- ↑ Jad Waszem – lista polskich Sprawiedliwych.
- ↑ W Hanaczówce na Ukrainie stanął pomnik ofiar UPA. kresy.pl, 2015-10-28. [dostęp 2015-10-30]. (pol.).
- ↑ Nowe tablice na Grobie Nieznanego Żołnierza. Na wniosek Macierewicza - Śródmieście [online], tvnwarszawa.tvn24.pl [dostęp 2017-11-13] .
- ↑ Na Grobie Nieznanego Żołnierza zawisły dwie nowe tablice. Na polecenie Antoniego Macierewicza, „gazetapl” [dostęp 2017-11-13] (pol.).
- ↑ AlojzyA. Wojtowicz AlojzyA., Kronika małej ojczyzny w Lwowskim Okręgu AK, NIE, WiN, Zakład Poligrafii WSP, 1992 [dostęp 2022-08-08] (pol.).
- ↑ https://www.worldcat.org/title/ocalic-od-zapomnienia-kronika-i-brygady-kadrowej-v-dywizji-lwowskiej-1945-1956/oclc/830431240
Bibliografia
- Jerzy Węgierski, W Lwowskiej Armii Krajowej, Warszawa 1989.
- Grzegorz Motyka, Ukraińska partyzantka 1942-1960', Warszawa 2006 Wyd. Instytut Studiów Politycznych PAN, Oficyna Wydawnicza „Rytm”, ISBN 83-88490-58-3 (ISP PAN), ISBN 83-7399-163-8 (Rytm), ISBN 978-83-88490-58-3.
Linki zewnętrzne
- Obrona Hanaczowa. [dostęp 2009-12-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (4 marca 2016)].
- Mohort: Hanaczów stawia opór. [dostęp 2009-12-01].
- p
- d
- e
Polska samoobrona na Wołyniu |
|
---|---|
Polska samoobrona w województwach lwowskim, tarnopolskim i stanisławowskim |
|
Dowódcy samoobrony |
|
- Zobacz też: Ludobójstwo nacjonalistów ukraińskich dokonane na obywatelach polskich wg miejscowości, Zbrodnie nacjonalistów ukraińskich wg powiatu
- p
- d
- e
Inspektoraty | |
---|---|
Obwody | |
Oddziały | |
Dowódcy | |
Inne |
|
- p
- d
- e
- Adamówka (powiat dubieński)
- Adamówka (powiat kowelski)
- Aleksandrówka (powiat kowelski)
- Aleksandrówka (powiat łucki)
- Aleksandrówka (powiat sarneński)
- Andresówka
- Andrzejówka
- Antonówka (powiat kostopolski)
- Antonówka (powiat rówieński)
- Antonówka (powiat sarneński)
- Apanowszczyzna
- Banasówka
- Barbarówka
- Barmaki
- Beata
- Berestowiec
- Berezowicze
- Bereźne
- Białaszówka
- Białka
- Białogródka
- Biczal
- Biskupicze Górne
- Błażenik
- Bodiaczów
- Bojarka
- Bokujma
- Borki
- Borowa
- Borówka
- Bortnica
- Boruchów
- Brany
- Brzezina (powiat dubieński)
- Brzezina (powiat łucki)
- Brzezina (powiat sarneński)
- Buda
- Buderaż
- Budy
- Budy Ossowskie
- Budki Borowskie
- Budki Łowiskie
- Buniawa
- Cecylówka
- Chiniówka
- Chołoniewicze
- Chrynów
- Czajczyńce
- Czartorysk
- Czerewacha
- Czestny Krest
- Czetwertnia
- Czmykos
- Czołnica Nowa
- Daniłówka
- Datyń
- Dąbrowa
- Derażne
- Dermanka (powiat kostopolski)
- Dermanka (powiat łucki)
- Dębina
- Dmitrówka
- Dominopol
- Drańcza Polska
- Dubrowa
- Dunaj
- Dworzec
- Eliaszówka
- Elizawetpol
- Fiodorpol
- Fundum
- Gaj
- Głęboczyca
- Głuboczanka
- Górna
- Grabina
- Grabowo
- Grobelki
- Grzybowica
- Gucin
- Gurów
- Halinówka
- Hały
- Helenówka
- Hołoby
- Hranie
- Hucisko Garncarskie
- Hucisko Pikulskie
- Hulewicze
- Hurby
- Huta Antonowiecka
- Huta Stara
- Huta Stepańska
- Iserna
- Janin
- Jankowce
- Janowa Dolina
- Janówka (powiat dubieński)
- Janówka (powiat kostopolski)
- Janówka (powiat kowelski)
- Jarosławicze
- Jasienówka
- Jasiniec
- Jaworówka
- Jerzyn
- Jesionówka
- Jeziorany Szlacheckie
- Joanów
- Józefin
- Jurydyka
- Kadobyszcze
- Kalinowiec
- Kalinówka
- Kamieniucha
- Kamilówka
- Karczunek
- Karolówka
- Karpiłówka
- Katerynówka
- Kąty (powiat lubomelski)
- Kiryłówka
- Kisielin
- Kisielówka
- Klepaczów
- Kohylno
- Kołki
- Kołmaczówka
- Kołodno
- Koniuchy (Wołyń)
- Konstantynów
- Koszów
- Kotiaczyn
- Kowalówka
- Kowbań
- Koziatyn
- Koźlenicze
- Kropiwszczyzna
- Kryczylsk
- Krymno
- Krzemieniec (powiat horochowski)
- Krzywucha
- Kupowalce
- Kustycze
- Kuty (powiat krzemieniecki)
- Lachów (powiat włodzimierski)
- Lachów (powiat zdołbunowski)
- Laski
- Laszówka
- Ledochówka
- Leonówka
- Libanówka
- Liniów
- Lipniki
- Lipniki Maszczańskie
- Litogoszcze
- Litowiszcze
- Lityn
- Lubieszów
- Ludmiłpol
- Ludwiszyn
- Lulówka Węgierszczyzna
- Łamane
- Łanowce (Wołyń)
- Łobaczówka
- Łopateń
- Łowiszcze
- Łuck
- Łysin
- Majdan (powiat koszyrski)
- Majdan (powiat kowelski)
- Majdan (powiat zdołbunowski)
- Majdańska Huta
- Maniów
- Marcelówka
- Maria Wola
- Marianówka
- Marianpol
- Markostaw
- Markowicze
- Matwiejowce
- Medwedówka
- Michałówka
- Mielnica
- Mikołajówka (powiat dubieński)
- Mikołajówka (powiat włodzimierski)
- Mikołajpol
- Mikulicze
- Mirosława
- Mizocz
- Moczułki
- Mohylno
- Mokrzec
- Myślina
- Niemilia
- Nosowica Nowa
- Nowa Liniówka
- Nowiny
- Nowiny Czeskie
- Nowy Dwór
- Obeniże
- Obórki
- Okopy
- Oktawin
- Omelanka
- Olesk
- Ołyka
- Orlęta
- Orzeszyn
- Orżew
- Osada Kielecka
- Osieczniku
- Ostróg
- Ostrówki
- Ożdzary
- Ożgów
- Parośla I
- Pełcza
- Pendyki
- Perełysianka
- Perespa
- Pępków
- Piaseczno
- Pieńki Pendyckie
- Piński Most
- Pisarzowa Wola
- Płoteczno
- Pniaki
- Poddębce
- Podiwanówka
- Podryże
- Polanówka
- Polany
- Police
- Poluchno
- Poryck
- Potutorów
- Poznanka
- Przebraże
- Przewały
- Pułhany
- Pustomyty
- Rachmanów
- Radochówka
- Radomle
- Radoszówka
- Rejmontówka
- Równo
- Różyn
- Rudnia
- Rudnia Bobrowska
- Rusinowe Beresteczko
- Rybcza
- Sadów
- Sądowa
- Siedlisko
- Siekierzyce
- Sielec
- Sieniawka
- Siomaki
- Skalenica
- Słowikówka
- Smolary
- Smołowa
- Sochy
- Sokołówka
- Soroczyn
- Soszniki
- Stachów
- Stachówka
- Stanisławów
- Staryki
- Stasin
- Staweczki
- Stawki
- Stężarzyce
- Stołbiec
- Stożek
- Strzelecka
- Sucha Łoza
- Suchodoły
- Swojczów
- Szelwów
- Szeroka
- Szkrobotówka
- Szopy
- Szury
- Szwoleżerów
- Świętocin
- Świnarzyn
- Świniuchy
- Świnodebry
- Świszczów
- Tajkury
- Taraż
- Targowica
- Teresin
- Tomaszów
- Trystak
- Tuliczów
- Tur
- Turówka
- Twerdynie
- Tworymierz
- Ugły
- Uhrynów
- Ułanówka
- Urszulin
- Uściług
- Użanie
- Werbcze Duże
- Werbeń
- Wielick
- Wielkie
- Werbiczno
- Wiktorówka (powiat kowelski)
- Wiktorówka (powiat włodzimierski)
- Wilcze
- Wilia
- Wiśniowiec
- Władysławówka (powiat włodzimierski)
- Włodzimierz Wołyński
- Wola Ostrowiecka
- Wołczak
- Wólka Porska
- Wólka Sadowska
- Worobin
- Worotniów
- Wujkowicze
- Wyczymir
- Wydranka
- Wygranka
- Wyrka
- Wyszogródek
- Wyżwa
- Zabara (powiat horochowski)
- Zabara (powiat krzemieniecki)
- Zabołotce
- Zaborol
- Zachorów Nowy
- Zadąbrowie
- Zagaje
- Zagaje-Dąbrowa
- Zahorce
- Zahorów Stary
- Zajęczyce
- Zaleśce
- Załuże
- Zamlicze
- Zamłynie
- Zamostecze
- Zarudzie
- Zastawie
- Zaturce
- Zawały Las
- Zboryszów Nowy
- Zielony Dąb
- Ziemlica
- Złaźne
- Złoczówka
- Znamiarówka
- Zofiówka
- Zygmuntówka
- Żdżary Duże
- Żmudcze
- Żurawiec
- Andryjanów
- Anielówka
- Arłamowska Wola
- Baligród
- Baranie Peretoki
- Barszczowice
- Bartatów
- Barysz
- Basznia Góra
- Bazar
- Bednarów
- Bednarówka
- Bełz
- Berbeki
- Berdychów
- Berezowica Mała
- Bereźnica
- Bereźnica Szlachecka
- Biała (powiat czortkowski)
- Biała (powiat tarnopolski)
- Białe
- Bieniawa
- Bitków
- Błyszczanka
- Bobulińce
- Bohorodczany Stare
- Bohorodczyn
- Boków
- Bołdury
- Bołożynów
- Bołszowce
- Boratyn
- Borownica
- Borynia
- Bronowice
- Broszniów-Osada
- Bruchnal
- Bruckenthal
- Brusno Nowe
- Bryń
- Bryńce Zagórne
- Brzeżawa
- Budyłów
- Budzyń
- Burakówka
- Buszcze
- Bybło
- Byczkowce
- Byszów
- Bóbrka
- Cebrów
- Chlebowice Świrskie
- Chochoniów
- Chodaczków Mały
- Chodaczków Wielki
- Chomiakówka
- Chorobrów
- Choronów
- Chorostków
- Chrusno Stare
- Ciemierzyńce
- Cieszanów
- Cucyłów
- Cygany
- Czarna
- Czarnokońce Wielkie
- Czarnokoniecka Wola
- Czernica (rejon brodzki)
- Czernilawa
- Czerniszówka
- Czerwonogród
- Czołhany
- Czukiew
- Danilcze
- Daszawa
- Delejów
- Derewnia
- Derżów
- Dmytrów
- Dobromirka
- Dobrosin
- Dobrotwór
- Dolina
- Dołha Wojniłowska
- Dołhe
- Dołżanka
- Dorożów
- Drohomyśl
- Dryszczów (powiat brzeżański)
- Dryszczów (powiat rohatyński)
- Dubie
- Dublany
- Dubowica
- Dydiowa
- Dyniska
- Dytiatyn
- Dzibułki
- Dziedziłów
- Dźwiniacz
- Dżurków
- Dżurów
- Eleonorówka
- Firlejów
- Fraga
- Gaje Wielkie
- Germakówka
- Gliniany
- Głęboczek
- Gołogóry
- Grabicz
- Grabowiec
- Grzęda
- Hanaczów
- Herbutów
- Hinowice
- Hińkowce
- Hleszczawa
- Hlibów
- Hnidawa
- Hnilice Wielkie
- Hołhocze
- Hołosków
- Hołyń
- Horodyszcze
- Horpin
- Hoszany
- Hrusiatycze
- Hryniowce
- Hucisko
- Hucisko Brodzkie
- Humenów
- Huta Pieniacka
- Huta Wierchobuzka
- Ihrowica
- Iławcze
- Iwanówka (powiat skałacki)
- Iwanówka (powiat trembowelski)
- Jabłonów
- Jamelna
- Jasiel
- Jaśniska
- Jazienica Polska
- Jazienica Ruska
- Jezierzany
- Kadłubiska
- Kamionka Wielka
- Karolówka
- Katarynice
- Kłodno Wielkie
- Kluwińce
- Kniaże
- Kobaki
- Kobyłowłoki
- Kociubińczyki
- Kolędziany
- Kołtów
- Komarno
- Komarów
- Kondratów
- Koniuchów
- Koniuszki Tuligłowskie
- Konstantynówka
- Kopanka
- Kopyczyńce
- Korościatyn
- Kosmacz
- Kosów Huculski
- Kozówka
- Krasne
- Krechów
- Krosienko
- Kruhów
- Krupsko
- Kubajówka
- Kułakowce
- Kupcze
- Kupiczwola
- Kuropatniki
- Kurzany
- Kutkowce
- Kuty (Pokucie)
- Kutyska
- Lacka Wola
- Landestreu
- Laskowce
- Latacz
- Lelechówka
- Leszczańce
- Leszczatów
- Leszczowate
- Lipica Górna
- Lipsko
- Lisko
- Lubienie
- Lubliniec Stary
- Ludwikówka
- Ładyczyn
- Łahodów
- Łanowce (Podole)
- Łany (powiat lwowski)
- Łany (powiat stanisławowski)
- Łany Polskie
- Łany Sokołowskie
- Łapajówka
- Łokieć
- Łoszniów
- Łozowa
- Łozówka
- Łuczyce (powiat przemyski)
- Łuczyce (powiat sokalski)
- Łuczyńce
- Łysiec
- Machliniec
- Machnów
- Machnówek
- Majdan (powiat drohobycki)
- Majdan (powiat kopyczyniecki)
- Majdan Górny
- Majdan Pieniacki
- Majdan Stary
- Maleniska
- Małnowska Wola
- Markowa (powiat nadwórniański)
- Markowa (powiat podhajecki)
- Maruszka
- Maziarnia Wawrzkowa
- Michałówka (powiat jarosławski)
- Michałówka (powiat rawski)
- Mieczyszczów
- Mielnów
- Mikłaszów
- Mikuliczyn
- Milatyn Nowy
- Milno
- Miłków
- Mitulin
- Młyniska (powiat trembowelski)
- Młyniska (powiat żydaczowski)
- Mogielnica
- Mokrotyn
- Mołodyłów
- Moosberg
- Mosty Wielkie
- Mszaniec
- Muczne
- Mukanie
- Mytnica
- Nadorożna
- Nagórzanka
- Nagórzany
- Narol
- Netreba
- Niedzieliska
- Niedźwiednia
- Niegowce
- Niemirów
- Niżniów
- Nowa Wieś
- Nowica
- Nowiny Horynieckie
- Nowosielce
- Nowosielce-Gniewosz
- Nowosielica
- Nowosiółka Biskupia
- Obarzańce
- Obydów
- Opłucko
- Oryszkowce
- Ostapie
- Ostrowczyk
- Ostrów (powiat sokalski)
- Ostrów (powiat stanisławowski)
- Ożomla
- Pacyków
- Pajówka
- Palikrowy
- Pałahicze
- Panasówka
- Pańkowce
- Panowice
- Parchacz
- Pasieczna (powiat nadwórniański)
- Pasieczna (powiat stanisławowski)
- Pawełcze
- Pawlikówka
- Pawłów
- Perehińsko
- Perekosy
- Piaski
- Piłatkowice
- Pistyń
- Plichów
- Płaucza Mała
- Płaucza Wielka
- Pniów
- Pobereże
- Pobocz
- Pobużany
- Podciemno
- Podczahryk
- Podhajczyki
- Podjarków
- Podkamień (powiat brodzki)
- Podkamień (powiat rohatyński)
- Podmichale
- Podszumlańce
- Pohonia
- Polana
- Poluchów Wielki
- Połowce
- Pomorzany
- Potoczyska
- Potok Czarny
- Potok Złoty
- Potonice
- Poturzyca
- Powitno
- Poznanka Hetmańska
- Presowce
- Probużna
- Prusinów
- Przerośl
- Pszeniczniki
- Puków
- Putiatyńce
- Puźniki
- Pyszówka
- Rafajłowa
- Rakowa
- Reihau
- Rekliniec
- Rohaczyn
- Romanówka
- Ropienka
- Rosochowaciec
- Rozdół
- Ruda
- Ruda Brodzka
- Ruda Sielecka
- Rudka
- Rumno
- Ruzwiany
- Rybno
- Rzeczyca
- Rzepińce
- Rzyczki
- Sadzawki
- Sapahów
- Sapohów
- Sarnki Dolne
- Schodnica
- Siekierzyńce
- Sielec Bieńków
- Siemianówka
- Siemiginów
- Sieniawa
- Skole
- Skorodyńce
- Skoromochy Stare
- Skwarzawa
- Sławentyn
- Słoboda Konkolnicka
- Słobódka Bołszowiecka
- Słobódka Koszyłowiecka
- Słobódka Muszkatowiecka
- Słobódka Strusowska
- Słobódka Turylecka
- Sokole
- Sokolniki Górskie
- Sokołów
- Sokołówka
- Sołotwina
- Sorocko
- Soroki
- Stadnica
- Staje
- Stanisławówka
- Stańkowa
- Stare Sioło
- Stefanówka
- Stojanów
- Stołpin
- Stradcz
- Strychańce
- Strzeliska Nowe
- Strzeliska Stare
- Strzemień
- Suchodół
- Suchowola
- Susułów
- Suszczyn
- Suszno
- Synowódzko Wyżne
- Szarańczuki
- Szczepiatyn
- Szczerzec (powiat lwowski)
- Szczerzec (powiat rawski)
- Szerokie Pole
- Szeszory
- Szpikłosy
- Szumlany
- Szutromińce
- Szybalin
- Szypowce
- Świdowa
- Świrz
- Targowica
- Tarnawa Wyżna
- Tarnoszyn
- Tarnowica Polna
- Tartaków
- Terezja
- Tiutków
- Tłusteńkie
- Tomaszowce
- Topolnica Szlachecka
- Torskie
- Touste
- Toustobaby
- Trędowacz
- Trościaniec (powiat brzeżański)
- Trościaniec (powiat buczacki)
- Trójca
- Tuczna
- Tudorów
- Tumirz
- Turza Wielka
- Tyśmienica
- Uhnów
- Uhrynów (powiat sokalski)
- Uhrynów (powiat stanisławowski)
- Uhryń
- Uhryńkowce
- Ulhówek
- Ulicko-Seredkiewicz
- Ulwówek
- Uniów
- Uście Zielone
- Uścieczko
- Warchoły
- Wasylków
- Wasylów Wielki
- Weleśnica
- Weleśniów
- Wełdzirz
- Werbka
- Wiązowa
- Wiązownica
- Wicyń
- Wierczany
- Wierzbowiec
- Wierzbów
- Wierzchnia
- Winograd
- Witków Nowy
- Wojsławice
- Wola Wysocka
- Wolica
- Wolica Komarowa
- Wołczków
- Wołczyszczowice
- Wołkowyja
- Wołków (powiat lwowski)
- Wołków (powiat przemyślański)
- Wołodź
- Wołosów
- Wołoszcza
- Worochta (powiat nadwórniański)
- Worochta (powiat sokalski)
- Wróblaczyn
- Wulka Żmijowska
- Wysocko Wyżne
- Wysoczanka
- Wyżłów
- Zaborze
- Zagórze
- Zalesie Koropieckie
- Zaleszczyki Małe
- Zaleszczyki Stare
- Zalipie
- Załoźce
- Załucze
- Zapust Lwowski
- Zastawcze
- Zatyle
- Zatwarnica
- Zawadówka
- Zawałów
- Zazdrość
- Zbadyń-Kutenberg
- Złotniki
- Zofiówka
- Żabie
- Żarków
- Żełdec
- Żernica
- Żniatyn
- Żubracze
- Żubrzyca
- Żupanie
- Żurów
- Chłaniów
- Gozdów
- Kryłów
- Łubcze
- Nabróż
- Nieledew
- Obrowiec
- Oszczów
- Poturzyn
- Smoligów
- Stara Wieś
- Techlów
- Terebin
- Terebiniec
- Władysławin
- Żabcze
- Zbrodnie nacjonalistów ukraińskich według powiatu
- Polska samoobrona na Kresach Płd.-Wsch.