Józef Bobrykowicz

Józef, nazwisko świeckie Bobrykowicz-Anechożski, Bobrykowicz, rzadziej Bobrykiewicz herbu Półkozic^[a][b] (zm. w marcu 1635) – biskup prawosławny działający w I Rzeczypospolitej, pierwszy hierarcha na katedrze orszańskiej, mścisławskiej i mohylewskiej (białoruskiej).

Życiorys

Młodość i życie mnisze

Przyszły biskup zdobył wykształcenie podstawowe w szkole prowadzonej przez bractwo prawosławne w Wilnie. W literaturze spotykane są informacje o pobieraniu przez niego edukacji w szkołach zachodnioeuropejskich; Antoni Mironowicz uważa je za mało wiarygodne, argumentując, że w takiej sytuacji potomek prawosławnej rodziny szlacheckiej najprawdopodobniej dokonałby konwersji na katolicyzm obrządku łacińskiego lub unickiego. Późniejszy arcybiskup białoruski złożył wieczyste śluby mnisze w monasterze Świętego Ducha w Wilnie przed rokiem 1620, na ręce przełożonego klasztoru, archimandryty Leoncjusza (Karpowicza). Informacje o rozpoczęciu życia mniszego przez Bobrykowicza właśnie w tej wspólnocie podaje Sylwester Kossów^[1]. Następnie przebywał w Skicie Maniawskim, skąd wrócił do monasteru w Wilnie w 1625 i objął funkcję zastępcy przełożonego przy archimandrycie Melecjuszu. Mnich Józef szybko zasłynął jako znakomity kaznodzieja i teolog^[2].

Przełożony monasteru Świętego Ducha w Wilnie

Józef Bobrykowicz cieszył się na tyle znacznym autorytetem wśród prawosławnego duchowieństwa Rzeczypospolitej, że nawet metropolita kijowski Hiob wielokrotnie zwracał się do niego z prośbami o radę w sprawach ogólnocerkiewnych, prosił go także, by listownie prosił najważniejsze osoby w państwie o zalegalizowanie prawosławnej hierarchii^[c] W 1627, gdy Melecjusz Smotrycki ogłosił swoje przejście do Kościoła unickiego, Józef Bobrykowicz został po nim przełożonym monasteru Świętego Ducha w Wilnie. W 1629 brał udział w obradach sejmu, broniąc praw prawosławnych do posiadania w Wilnie murowanej cerkwi (spór o prawo do świątyni toczył w tym samym czasie z wileńskim biskupem rzymskokatolickim Eustachym Wołłowiczem). Podpisał także projekt konstytucji wnioskującej o zwołanie wspólnego unicko-prawosławnego soboru w październiku tego samego roku – do soboru tego nie doszło z powodu sprzeciwu papieża^[2]. W tym samym roku w Kijowie miał miejsce synod Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej, na którym Józef Bobrykowicz odegrał istotną rolę. Był jednym z autorów dokumentu zestawiającego różnice między prawosławnymi i unitami razem z propozycjami sposobów ich zlikwidowania. Razem z archimandrytą ławry Peczerskiej Piotrem Mohyłą opowiadał się za przyznaniem duchowieństwu prawosławnemu (a nie szlachcie tego wyznania) decydującego głosu w sprawach Cerkwi^[2].

W 1632 Józef Bobrykowicz brał udział w sejmie konwokacyjnym, który wskazał jako kandydata na króla królewicza Władysława^[2]. W tym samym czasie najprawdopodobniej spisał Synopsis – spis przywilejów i praw nadanych ludności prawosławnej przez kolejnych królów polskich i wielkich książąt litewskich. Był także członkiem komisji, która ustaliła status prawny i stan posiadania Kościołów prawosławnego i unickiego w Rzeczypospolitej^[2].

Biskup

Józef Bobrykowicz otrzymał 14 maja 1633 nominację na biskupa orszańskiego, mścisławskiego i mohylewskiego (białoruskiego). Wystawiony przez króla dokument wskazywał, iż jego jurysdykcja miała obejmować wszystkie prawosławne organizacje na terenie unickiej archidiecezji połockiej. Biskup otrzymał prawo swobodnego odwiedzania cerkwi w Połocku, Mścisławiu i Witebsku oraz służby na ich terenie – prawo to zostało biskupom prawosławnym odebrane po zabójstwie Jozafata Kuncewicza. Król wyraził zgodę, by wierni uniccy na terenie archidiecezji mogli dobrowolnie przyjmować prawosławie, natomiast prawosławni – przechodzić do Kościoła unickiego. Biskup otrzymał z kasy królewskiej 10 tys. złotych. Nominując Józefa Bobrykowicza, król miał ponadto nadzieję, że cieszący się znacznym autorytetem duchowny zdoła wpłynąć na Kozaków zaporoskich i skłonić ich do zmiany antypolskiej i antykrólewskiej postawy. Faktycznie nominat udał się nad Dniepr i odniósł w tym zakresie sukces^[3]. Józef Bobrykowicz był bliskim przyjacielem i współpracownikiem metropolity Piotra Mohyły, współdziałał także z prawosławnym bractwem wileńskim^[4].

Józef Bobrykowicz przybył do Mohylewa jesienią 1633, jego rezydencja znajdowała się w miejscowości Pieczersk. W okresie sprawowania przez niego urzędu prawosławni, na mocy królewskich przywilejów, odzyskali szereg świątyń na terenie eparchii^[3]. Szczególnie opiekował się prawosławnymi drukarniami, protegował Monaster Kuteiński i działał na rzecz rozwoju szkolnictwa prawosławnego^[5]. Pozostawał w bliskich kontaktach z rodzinami Stetkiewiczów i Ogińskich; pierwszy z wymienionych rodów w 1633 ufundował monaster Świętego Ducha w Bujniczach^[4].

W marcu 1635 Józef Bobrykowicz opuścił Mohylew i udał się do Wilna w celu przedyskutowania z przedstawicielami bractwa wileńskiego kwestii wyboru przedstawicieli na sejm zwyczajny, jaki w styczniu tego samego roku rozpoczął w Warszawie obrady. Jego stan zdrowia był już wtedy zły i duchowny miał dodatkowo nadzieję, że w Wilnie znajdzie lepszą opiekę lekarską^[4]. Biskup nieoczekiwanie zmarł jednak w drodze w końcu marca, zanim jeszcze dotarł do celu podróży. Pogrzeb duchownego odbył się 8–9 kwietnia 1635 w Wilnie. Uroczystości przewodniczył metropolita Piotr Mohyła, zaś mowę nad grobem, sławiącą zasługi zmarłego, wygłosił Sylwester Kossów^[4].

Na nagrobku Józefa Bobrykowicza zapisano, że przyczyną jego śmierci było otrucie. Lekarz, podając mu truciznę, miał kierować się zazdrością o uzyskanie przez pacjenta godności biskupiej. Zdaniem Mironowicza duchowny mógł jednak także umrzeć wskutek choroby, bez interwencji osób trzecich^[6]. Wątpliwości co do przyczyny zgonu duchownego mieli także współcześni, w tym Sylwester Kossów, jego następca na katedrze. Grób Bobrykowicza znajdował się najprawdopodobniej w monasterskiej cerkwi Świętego Ducha w Wilnie, mniej prawdopodobna wersja mówi o pochówku na cmentarzu na Rossie^[6].

Twórczość

Z dorobku kaznodziejskiego Józefa Bobrykowicza zachował się tylko jeden tekst, przechowywany w jedynym egzemplarzu w Muzeum Narodowym w Krakowie. Jest to kazanie wygłoszone na pogrzebie prawosławnego szlachcica i dobroczyńcy wielu świątyń tego wyznania w Wielkim Księstwie Litewskim, podkomorzego trockiego Bohdana Ogińskiego w dniu 15 maja 1625. Oryginalnym językiem mowy był ruski, jednak w celu jego spopularyzowania tekst został przełożony na język polski i w takiej postaci wydrukowany w monasterze Zaśnięcia Matki Bożej w Jewiach. Kazanie ma charakter panegiryku ku czci Ogińskiego jako wzorowego wiernego prawosławnego i obrońcy Rzeczypospolitej. Tekst utrzymano w kunsztownym stylu pełnym porównań i metafor^[2].

Uwagi

Przypisy