Śmierć jak kromka chleba

Artykuł ten został zgłoszony do umieszczenia na stronie głównej w rubryce „Czy wiesz”.
Pomóż nam go sprawdzić: oceń zgłoszoną nominację.

Śmierć jak kromka chleba

Gatunek	dramat historyczny
Rok produkcji	1994
Data premiery	7 maja 1994
Kraj produkcji	Polska
Język	polski
Czas trwania	116 min
Reżyseria	Kazimierz Kutz
Scenariusz	Kazimierz Kutz
Główne role	Janusz Gajos Jerzy Trela Jerzy Radziwiłowicz Mariusz Benoit
Muzyka	Wojciech Kilar
Zdjęcia	Wiesław Zdort
Scenografia	Bolesław Kamykowski
Kostiumy	Renata Kochańska
Montaż	Zygmunt Duś
Produkcja	Społeczny Komitet Realizacji Filmu Fabularnego o Tragedii w Kopalni „Wujek” Studio Filmowe „Tor” Telewizja Polska
Cytaty w Wikicytatach

Śmierć jak kromka chleba – polski filmowy dramat historyczny^[1] z 1994 roku w reżyserii Kazimierza Kutza, oparty na własnym scenariuszu. Film upamiętnia pacyfikację kopalni „Wujek” po wprowadzeniu stanu wojennego w 1981 roku.

Film od samego początku napotykał na problemy z dofinansowaniem i produkcją; po premierze cieszył się nikłym zainteresowaniem widowni, budził też kontrowersje pod względem inscenizacyjnego patosu oraz marginalnej reprezentacji kobiet. Śmierć jak kromka chleba odniosła jednak skromny sukces festiwalowy (Złote Grono na Lubuskim Lecie Filmowym).

Tło historyczne i fabuła

Śmierć jak kromka chleba jest fabularyzowaną wersją wydarzeń historycznych, które zaszły na początku stanu wojennego w 1981 roku, ogłoszonego przez generała Wojciecha Jaruzelskiego. Akcja filmu rozpoczyna się w Katowicach nocą z 12 na 13 grudnia 1981 roku, kiedy grupa zomowców, rozbijając związkową ochronę, wyciągnęła z mieszkania przewodniczącego Komisji Zakładowej NSZZ „Solidarność” w kopalni „Wujek”, Jana Ludwiczaka. Wiadomość szybko dotarła do kopalni. Górnicy, początkowo zaskoczeni, zareagowali spontanicznym protestem, domagając się zniesienia stanu wojennego i uwolnienia Ludwiczaka^[2]. Po szturmie wojska, oddziałów ZOMO i milicji protesty zostały stłumione 16 grudnia 1981 roku^[2], a w wyniku walk górników z aparatem przemocy zginęło 9 górników: Józef Czekalski, Józef Krzysztof Giza, Joachim Józef Gnida, Ryszard Józef Gzik, Bogusław Kopczak, Andrzej Pełka, Jan Stawisiński, Zbigniew Wilk i Zenon Zając^[1].

Obsada

Źródło: FilmPolski.pl^[2]

• 
  Janusz Gajos
• 
  Jerzy Trela
• 
  Wiesław Wójcik
• 
  Jerzy Radziwiłowicz
• 
  Jan Peszek
• 
  Teresa Budzisz-Krzyżanowska

Motywy

Śmierć jak kromka chleba zdaniem filmoznawcy Andrzeja Szpulaka opiera się na trzech motywach: słowa, powtórzonych obrazach i ofierze, bliskich etyce chrześcijańskiej. Słowo według Szpulaka jest zapośredniczone przez postać księdza odtwarzanego przez Jerzego Radziwiłowicza. W Śmierci ksiądz okazuje się jedynym autorytetem spoza terenu kopalni, którego górnicy przyjmują na teren kopalni „Wujek” i podbudowuje ich moralnie^[3]. W momencie starć górników z siłami pacyfikacyjnymi ksiądz usuwa się w cień, ale dzięki ciągłemu, autentycznemu dialogowi z wiernymi przygotowuje strajkujących do aktu ofiarnego^[4].

W Śmierci powtarzają się również motywy ikonograficzne typowe dla wcześniejszych filmów śląskich Kutza. Szczególną wagę odgrywa pieśń (Boże, coś Polskę, Mazurek Dąbrowskiego), która konsoliduje grupę górników i umacnia ich wzajemną solidarność^[5]. Istotny jest również motyw wojny z opresyjną władzą, charakterystyczny dla poprzednich filmów śląskich Kutza i wynikły bardziej z lokalnego etosu aniżeli ducha narodowego^[6]. Walka ta służy zachowaniu godności górniczej wspólnoty, tak jak w tryptyku śląskim Kutza, lecz ma swoje moralne granice. Przykładowo milicjanci złapani podczas walki przez górników pozostają nietknięci^[7]. Morale górników jest znacznie większe niż zomowców, którzy mimo przewagi w sprzęcie uciekają przed tłumem strajkujących, wyposażonych w prowizoryczne narzędzia obrony. Dopiero strzały z ostrej amunicji powstrzymują strajkujących i zmuszają ich do poddania się władzy^[8].

Ostatnim szczególnym motywem jest ofiara o wymiarze pasyjnym. Górnicza wspólnota z „Wujka”, w pełni demokratyczna w sposobie organizacji, staje się bohaterem zbiorowym całej opowieści i w pełni afirmuje chrześcijańską tradycję (symbolikę kielicha oraz krzyża)^[9]. Tym bardziej dla strajkujących wstrząsająca jest śmierć górników, wydawałoby się zupełnie kwestionująca cały trud górników w walce z oddziałami ZOMO^[10]. Szpulak zauważa jednak, że w końcowej scenie, która ukazuje wysokich rangą oficerów nad zamordowanymi buntownikami, półmrok stopniowo zostaje przełamany przez blask zapalonych świec w sąsiedztwie krzyża, wnoszący niewielką nadzieję, iż ofiara nie poszła na marne^[11].

Produkcja

Reżyser filmu, Kazimierz Kutz, miał intencję upamiętnienia – bardzo ryzykownego w obliczu wprowadzenia stanu wojennego – buntu śląskich górników przeciwko opresyjnym rządom Wojciecha Jaruzelskiego, tym bardziej że sam został internowany w 1981 roku^[12][13]. Jak sam mówił: „Górnicy zdobyli się na coś, na co nikt się wtedy nie zdobył. Tamta śmierć była ofiarą, darem, kamieniem węgielnym nowego ustroju”^[13]. Intencją Kutza była również wierna rekonstrukcja zdarzeń, a jako kanwa literacka posłużyły mu fragmenty wówczas niedokończonej książki Jana Dziadula Rozstrzelana kopalnia^[14].

Projekt Śmierci jak kromki chleba od początku natrafiał na trudności. Reżyserowi wsparcia materialnego odmówił producent Lew Rywin, tłumacząc to brakiem scen erotycznych w scenariuszu^[15]. Udziału w rekonstrukcji filmowej odmówiło wojsko, na dofinansowanie filmu nie zgodziła się również Fundacja Kultury. Nakręcenie filmu stało się możliwe głównie za sprawą Społecznego Komitetu Realizacji Filmu Fabularnego o Tragedii w Kopalni Wujek; ostatecznie dołożyły się również Telewizja Polska oraz Ministerstwo Kultury i Sztuki^[16][17].

W styczniu 1993 roku na plan zdjęciowy specjalnie wynajętym autobusem do Katowic przyjechali aktorzy krakowscy, a inscenizacja walki między górnikami śląskimi a oddziałami ZOMO przypominała „pole bitwy”; statyści odgrywający górników niezwykle wczuli się w rolę, z narastającą nienawiścią nacierając na aktorów imitujących zomowców^[18]. 5 lutego 1993 roku podczas kręcenia zdjęć śmierć poniósł dwunastoletni Grześ Nowak, ostrzelany przypadkiem strumieniem wody z armatki^[19].

Odbiór

Początkowe reakcje

Film miał premierę w maju 1994 roku; sprawa Nowaka zbulwersowała część opinii publicznej na tyle, że niektórzy dziennikarze (np. Janusz Nowak z „Gazety Wyborczej”) zadeklarowali bojkot filmu^[20]; z kolei znaczna część widzów nie była zainteresowana filmem rozliczeniowym i wolała oglądać komercyjne kino Władysława Pasikowskiego^[21]. Ostatecznie film zgromadził w kinach zaledwie kilkadziesiąt tysięcy widzów^[22]. Prezydent Lech Wałęsa po uroczystej premierze w kinie „Kosmos” w Katowicach wyszedł bez słowa, nie pożegnawszy się nawet z Kutzem^[21]. Część krytyków jednak chwaliła film za trafną obsadę aktorską. Piotr Wojciechowski w recenzji dla „Filmu” pisał: „Świetny jest cały zespół Teatru Starego w Krakowie, mroczny Trela, żarliwy ksiądz-Radziwiłłowicz, dwuznaczny, zagadkowy Peszek. Teresa Budzisz-Krzyżanowska wzniosła się jeszcze ponad ten poziom, nasyciła dynamiczną postać lekarki nie nazwanym, wiarygodnym jednak ciepłem”^[23]. Tadeusz Sobolewski w tekście dla „Wyborczej” twierdził, że Kutz „przywrócił nam doświadczenie stanu wojennego w jego czystej postaci”^[24].

Alina Madej i Jakub Zajdel w eseju z 2002 roku próbowali tłumaczyć niepowodzenie filmu napiętą sytuacją polityczną w Polsce; ówczesne elity kraju, pogrążone w „wojnie na górze”, obawiały się ryzyka związanego z reakcją na rozliczenie z epoką Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, a w kraju pokutował wizerunek Śląska jako krainy zaludnionej przez oportunistów uprzywilejowanych przez komunistyczne rządy. Poważny problem mogło też budzić utożsamienie buntu śląskich górników z częścią rzeczywistości śląskiej, nie zaś ogólnopolskiego etosu narodowego^[25].

Oceny po latach

Z czasem reakcje na film okazały się przychylniejsze. Tadeusz Lubelski pisał o Śmierci jak kromce chleba: „W rekonstrukcyjnym zamiarze film posuwał się do ascezy, skupiony na drobiazgowym opisie wypadków i ograniczający do minimum całą ikonografię i frazeologię czasu »pierwszej Solidarności«”^[26]. Lubelski dostrzegał w filmie Kutza nie tyle przejaw buntu solidarnościowego, ile buntu Ślązaków, „przedstawicieli plemienia, które ma wszczepione przekonanie, że złu trzeba się przeciwstawiać czynem”^[26]. Zdaniem Lubelskiego czas przyznał rację filmowi, „patetycznemu podzwonnemu dla mitu »Solidarności«”^[26]. Inną opinię wyraziła Ewa Mazierska, która porównywała Śmierć pod względem bogoojczyźnianej retoryki do stylu filmów socrealistycznych. Zdaniem Mazierskiej Śmierć „starzeje się źle, przyciągając teraz niewielkie zainteresowanie młodszych widzów. W zasadzie jest dziś interesująca tylko dla historyków kina”^[27].

Krytyczka Paulina Gorlewska w retrospektywie twórczości Kutza dla pisma „Kino” twierdziła, że po pierwszym seansie nie była przekonana do Śmierci: „Pozostawiła ona we mnie poczucie osobistej porażki i jakiejś urazy do Kutza, że jest reżyserem okrutnym, zamęczającym widza ciemnymi kadrami wypełnionymi mnogością postaci, których nie można od siebie odróżnić”^[28]. Ponowny seans zmienił jednak jej przekonanie: „przez cały seans drżałam z emocji, jak w przypadku czterech innych filmów śląskich Kutza, a na koniec wstydliwe przełykałam wielką łzę”^[28].

Alicja Helman zauważyła, że Kutz podkreśla istotny czynnik jednoczący społeczność górniczą – „jej związki z religią i Kościołem katolickim, który w tym okresie odgrywał centralną rolę w ruchu oporu zarówno wierzących, jak i niewierzących […]. Górnicy wyrażają się w działaniu, tak jak kapłan wyraża się w homilii, przypominając górnikom o znaczeniu wolności i chrześcijańskim obowiązku czynienia dobra oraz zachęcając ich do wytrwałości”^[29].

Śmierć jak kromka chleba momentami budziła obiekcje pod względem reprezentacji kobiet, zapowiadającej schemat tzw. kina pamięci narodowej z początku XXI wieku. Mazierska krytykowała film za to, że kobiety w Śmierci jak kromka chleba „jawią się albo jako uciążliwe osoby, próbujące nakłonić swoich mężczyzn do wycofania się ze strajku, albo jako służki walczących mężczyzn: pielęgniarki i lekarki, opatrujące rany buntowników”^[30]. Podobnie Elżbieta Durys zauważyła, że u Kutza „postacie kobiece ukazane są jako zawodzące żony, które starają się, jak tylko mogą, odciągnąć swoich mężów od służenia wyższym sprawom. Jedyną czynnością, której z pasją oddają się w swoich domach, jest obieranie ziemniaków”^[31].

Odbiór filmu wciąż budzi kontrowersje. Robert Birkholc zarzucał Śmierci momentami „zbyt ostentacyjne uświęcanie przedstawianych wydarzeń”, ale cenił drugą połowę filmu, w której Kutz „z pasją i energią inscenizuje »bitwę« milicji z górnikami: to właśnie wtedy słowo staje się ciałem, a tytułowe porównanie – przejmującym konkretem”. Birkholc podsumowywał: „Mimo swych wad Śmierć pozostaje ważnym świadectwem jednego z najbardziej wstrząsających momentów stanu wojennego”^[32]. Także Jan F. Lewandowski podkreślał, iż Śmierć jak kromka chleba „pozostaje ciągle jedynym naprawdę znaczącym filmem powracającym od wypadków stanu wojennego […], przejmującym epickim wspomnieniem pierwszej «Solidarności», zamykającym cykl filmów śląskich Kutza tragicznym akordem”^[33].

Nagrody

Przypisy

Bibliografia

• IlonaI. Copik IlonaI., Topografie i krajobrazy: filmowy Śląsk, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2017, ISBN 83-226-3255-X  (pol.).
• ElżbietaE. Durys ElżbietaE., Film and Values: Polish Cinema of National Remembrance, [w:] Sabrina P.S.P. Ramet (red.), Civic and Uncivic Values in Poland: Value Transformation, Education, and Culture, Central European University Press, 2019, s. 281–302, DOI: 10.7829/j.ctvs1g8rj.17 [dostęp 2024-06-15]  (ang.).
• PaulilnaP. Gorlewska PaulilnaP., Wierny plebejskim sprawom i sobie, „Kino”, marzec 2019, s. 58–61 .
• AlicjaA. Helman AlicjaA., The Masters Are Tired, „Canadian Slavonic Papers”, 42 (1-2), 2000, s. 99–111, DOI: 10.1080/00085006.2000.11092240 [dostęp 2024-06-16]  (ang.).
• SebastianS. Jagielski SebastianS., Kino polskie w czasach transformacji, [w:] TadeuszT. Lubelski, IwonaI. Sowińska, RafałR. Syska (red.), Kino końca wieku, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, 2019, s. 985–1038, ISBN 83-242-3129-3  (pol.).
• AleksandraA. Klich AleksandraA., Cały ten Kutz, Wydawnictwo „Znak”, 2009, ISBN 83-240-5827-3  (pol.).
• Jan F.J.F. Lewandowski Jan F.J.F., Kino śląskie, "Śląsk" - Wydawnictwo Naukowe, 2012, ISBN 83-7164-637-2  (pol.).
• TadeuszT. Lubelski TadeuszT., Kino Wolność (1990-2009), „Postscriptum Polonistyczne”, 5 (1), 2010, s. 35–62 [dostęp 2024-06-15]  (pol.).
• EwaE. Mazierska EwaE., Polish martial law of 1981 in Polish post-communist films: Between romanticism and postmodernism, „Communist and Post-Communist Studies”, 42 (2), 2009, s. 289–304, JSTOR: 48609708 [dostęp 2024-06-16] .
• KacperK. Pobłocki KacperK., The Economics of Nostalgia: Socialist Films and Capitalist Commodities in Contemporary Poland, [w:] OksanaO. Sarkisova, PéterP. Apor (red.), Past for the Eyes: East European Representations of Communism in Cinema and Museums After 1989, Budapest: Central European University Press, 2009, s. 181–213  (ang.).
• TadeuszT. Sobolewski TadeuszT., Zachowaj czystość, „Gazeta Wyborcza”, 6 maja 1994, s. 9 .
• AndrzejA. Szpulak AndrzejA., Kino wśród mitów, Wydawn. Fundacji Collegium Europaeum Gnesnense, 2004, ISBN 83-918778-6-8  (pol.).
• PiotrP. Wojciechowski PiotrP., Kromka prawdy, „Film” (5), 1994, s. 59 .

Linki zewnętrzne

• Śmierć jak kromka chleba w bazie Filmweb
• Śmierć jak kromka chleba w bazie filmpolski.pl